Factsheet bijstandbudgetten 2022

In 2022 waren uitgaven en budget landelijk gezien met elkaar in evenwicht. Het beschikbare macrobudget nam ten opzichte van 2021 met 5,7% af tot een bedrag van 6.022 miljoen. De bijstandsuitgaven van de gemeenten namen ook af, maar met een lager percentage namelijk 2,2%. Dit leidde na reservering van 2,5 miljoen voor nog uit te keren uitkeringen uit het vangnet (2020) tot een restsaldo van ruim 8 miljoen.

De totale lasten bedroegen in 2022 6.133 miljoen euro. Uitgekomen wordt op een restsaldo van 8,4 miljoen euro. Dat is 0,1% van de 6.144 miljoen aan beschikbare middelen (budget + baten). 

In de onderstaande grafiek is het saldo bijstandsbudget (BUIG-budget incl. reservering vangnetregeling + baten - lasten) weergegeven. Het percentage geeft het restsaldo weer ten opzichte van het budget + baten. In 2022 is duidelijk sprake van een kleiner overschot op het macrobudget ten opzichte van de voorgaande jaren. In de jaren voorafgaand aan 2018 was er sprake van een landelijk tekort. Voor een historisch overzicht wordt verwezen naar het factsheet van vorig jaar.

Hoewel het macrobudget zo goed als in evenwicht lijkt, heeft toch nog steeds de helft van de gemeenten een tekort of overschot van meer dan 5%. Met name de groep gemeenten met minder dan 15 duizend inwoners heeft in 2022 te maken met een tekort. Voor deze gemeenten geldt dat het BUIG-budget volledig onder het historische verdeelmodel valt. Een historisch verdeelmodel houdt in dat de gemeenten een aandeel krijgen van het macrobudget dat is gebaseerd op hun aandeel in de bijstandsuitgaven van twee jaar geleden. Vermoedelijk speelt de verhoogde instroom van statushouders hierbij een rol.

De verdeling van overschotten en tekorten in 2022 moet in samenhang worden gezien met de balans van het macrobudget. In 2021 en 2020 was er een groter overschot op het macrobudget, waardoor ook minder gemeenten te maken hadden met een tekort op de BUIG.

Gemeenten met een groter tekort dan de eigen risicodrempel, kunnen een beroep doen op de vangnetuitkering. De kosten voor deze vangnetuitkeringen worden door alle gemeenten gezamenlijk gedragen.

Een gemeente komt in aanmerking voor de regeling als er een tekort van meer dan 7,5% op het definitieve budget van 2022 is én er sprake is van een cumulatief tekort van meer dan 7,5% over de jaren 2020, 2021 en 2022, berekend over het definitieve budget 2022. Gemeenten die in aanmerking komen voor de vangnetregeling krijgen de helft van hun tekort tussen 7,5 en 12,5% vergoed. Alles boven de 12,5% krijgen zij volledig vergoed. 

Voor de aanvraag van een vangnetuitkering dient een gemeente een verklaring op te stellen met een analyse van de oorzaken van het tekort en een overzicht van de maatregelen die zijn genomen om het tekort terug te dringen. Deze verklaring dient de instemming te hebben van de gemeenteraad. De Toetsingscommissie vangnet Participatiewet beoordeelt deze aanvragen en adviseert de minister voor Armoedebeleid, Participatie en Pensioen over het al dan niet toekennen van een vangnetuitkering.

Hoewel er in 2022 nog net sprake was van een macro-overschot, is er een groeiend aantal gemeenten met een tekort op het BUIG-budget. Over 2022 hebben daarom weer meer gemeenten een uitkering aangevraagd dan in de twee voorgaande jaren. In 2023 heeft de Toetsingscommissie Vangnet voor het eerst proactief alle gemeenten benaderd die mogelijk gebruik zouden kunnen maken van een vangnetuitkering en een voorlichtingsbijeenkomst georganiseerd. Uiteindelijk zijn de aanvragen van 25 gemeenten goedgekeurd en zal er naar verwachting 8,6 miljoen worden uitgekeerd.

In oktober 2023 is het definitieve BUIG-budget vastgesteld. Het definitieve budget is vastgesteld op 6.658 miljoen euro en ligt daarmee 643 miljoen hoger dan het voorlopige budget zoals een jaar geleden was vastgesteld. Tevens ligt het budget voor 2023 635 miljoen euro hoger dan het definitieve budget voor 2022.

Er is een duidelijk verschil te zien tussen het voorlopige en definitieve budget op met name de algemene bijstand en het LKS-budget. De sterke verhoging heeft met name te maken met de verhoging van het wettelijke minimumloon met 10% per 1 januari 2023. Daarnaast is er een bijstelling geweest door 'effecten rijksbeleid', dit heeft met name te maken met de verhoogde taakstelling van statushouders in 2023. 

Voor het LKS-budget heeft ook de verhoging van het minimumloon effect gehad en daarnaast is voor het vaststellen van het definitieve budget uitgegaan van de realisaties in 2022 en de verwachte toename in 2023. Bij het (nader) voorlopige budget is nog gekeken naar de realisatie in 2021.

Het voorlopige budget voor 2024 is vastgesteld op 6.959 miljoen euro. Dit budget is 300 miljoen euro hoger dan het definitieve budget van 2023.

Net als in voorgaande jaren zien we in de voorlopige budgetten van 2024 grote veranderingen ten opzichte van de budgetten van 2023. Recent zijn onderzoeken gedaan door SEO / Atlas research (objectieve verdeelmaatstaven in het model) en AEF / Beleidsonderzoekers (casestudie naar overschot en tekort gemeenten). Op basis van met name het onderzoek van SEO / Atlas zijn maatstaven in het model aangepast wat leidt tot herverdeeleffecten.

Ook treden er ingaande 2022 verschillen op omdat de loonkostensubsidie wordt vergoed op basis van realisatie. Gemeenten met een meer dan gemiddelde omvang of groei van de uitgaven LKS profiteren hier het meest van. De minister heeft op 9 oktober 2023 de kamer hierover via een kamerbrief geïnformeerd. In deze brief en bijlagen wordt helder gemaakt welke aanpassingen aan het model hebben plaatsgevonden. Ook wordt het rapport van AEF / beleidsonderzoekers aan de kamer aangeboden.

Op gemeenteniveau zien we bij de meeste gemeenten dat het voorlopige budget voor 2024 hoger ligt dan het definitieve budget van 2023. Dat is te verwachten bij een hoger macrobudget. Slechts 28 gemeenten zien een daling in het budget. Kijken we echter naar de verandering in het budgetaandeel op gemeenteniveau, dan zien we 120 gemeenten met een kleiner aandeel in 2024 dan in 2023. 25 gemeenten gaan er meer dan 5% op achteruit en 6 gemeenten zelfs meer dan 10%.

In mei 2023 publiceerden we de eerste cijfers naar aanleiding van het Beeld van de Uitvoering 2022. Hierin besteedden we ook aandacht aan het LKS-budgetaandeel. Wat hierin opvalt is dat de LKS-lasten bij de meeste gemeenten slechts een beperkt deel uitmaken van het totaal beschikbare budget voor 2022. Bij bijna driekwart van de gemeenten ligt het percentage LKS-besteding op minder dan 10% van het BUIG-budget.

De groei van het aantal loonkostensubsidies blijft achter bij de verwachtingen van 2015. De oorzaak hiervan kan deels worden gezocht in het achterblijven van het budget voor begeleidingskosten LKS. Uit diverse onderzoeken blijkt dat de werkelijke kosten voor begeleiding, zowel voor beschut werk als LKS, beduidend hoger liggen dan de fictieve budgetten in het gemeentefonds. Dat komt o.a. doordat er geen budget wordt toegevoegd voor de infrastructuur waarbinnen beschut werk wordt georganiseerd.

Daarnaast loopt het begeleidingsbudget in de verdeling niet mee met de realisatie LKS zoals in het BUIG-budget. Daardoor lijkt er een rem op de groei van LKS bij gemeenten.

Het is nu nog te vroeg om het effect van de budgettering LKS op basis van realisatie te kunnen meten. Daarvoor moeten er een aantal jaren van realisatie beschikbaar zijn. Gemeenten hebben tijd nodig om hun beleid en processen aan te passen.