Factsheet Bijstandsbudget 2021
1 Terugblik 2021
In deze terugblik 2021 gaan we uit van de toen bestaande gemeenten. In de overige hoofdstukken gaan we uit van de gemeenten zoals die bestonden in 2022. Dit verbetert de vergelijkbaarheid over de jaren heen. Wel kan dat een enigszins vertekend beeld opleveren: fusiegemeenten vallen nu eerder onder de categorie ‘grote gemeenten’, terwijl de voormalige gemeenten vaak onder de categorie ‘kleine’ of ‘middelgrote gemeenten’ vielen.
In oktober 2022 zijn de definitieve inkomsten en uitgaven van gemeenten over 2021 bekendgemaakt. Op basis hiervan kunnen we zien hoe deze uitgaven zich verhouden tot het vastgestelde macrobudget. Over 2021 is er sprake van een landelijk overschot van 244 miljoen euro.
Budget
Het budget voor de bijstand bedroeg in 2021 6.385 miljoen euro. Hiervan worden de kosten voor de Vangnetregeling (2019) afgetrokken. Het totaal te ontvangen budget voor de bijstandsuitkeringen komt daarmee in 2021 op 6.372 miljoen euro.
| Bedragen in euro’s 2021 | |
|---|---|
| Macrobudget gebundelde uitkering | € 6.385,3 miljoen |
| Kosten vangnetregeling (2019) | € 13,8 miljoen |
| Totaal baten (terugvordering en verhaal BUIG-uitkeringen) | € 127,3 miljoen |
| Bijstandslasten | € 6.268,4 miljoen |
| Netto-lasten (lasten – baten) | € 6.141,1 miljoen |
| Restsaldo (budget - netto-lasten) | € 244,2 miljoen |
Uitgaven
De totale lasten bedroegen in 2021 6.268 miljoen euro. Dat resulteert in een restsaldo van 244,2 miljoen euro. Dit is 3,8% van de 6.489 miljoen euro aan beschikbare middelen (budget + baten).
Overschotten en tekorten
Ten opzichte van 2020 zijn er in 2021 iets meer gemeenten met een tekort geweest. Maar dit aandeel ligt lager dan in 2019 en 2018. Kijken we naar het totaal tekort (restsaldo) van deze gemeenten, dan ligt dit met 56 miljoen euro wel lager dan in 2020 (66 miljoen euro).
Bij een uitsplitsing van de verdeling van tekorten en overschotten in 2021 naar gemeentegrootte, valt in de vergelijking met het voorgaande jaar (2020) op dat er bij alle gemeentegrootten meer tekorten zijn. Maar bij de grootste en kleinste gemeenten is het verschil het sterkst. Het is goed om hierbij in ogenschouw te nemen dat dit ook kleinere populaties gemeenten (32 en 41) zijn.
Vangnetuitkering
Gemeenten met een groter tekort dan de eigen risicodrempel, kunnen een beroep doen op de Vangnetuitkering. De kosten voor deze vangnetuitkeringen worden door alle gemeenten gezamenlijk gedragen.
Een gemeente komt in aanmerking voor de regeling als er een tekort van meer dan 7,5% op het definitieve budget van 2021 is én er sprake is van een cumulatief tekort van meer dan 7,5% over de jaren 2019, 2020 en 2021, berekend over het definitieve budget 2021. Gemeenten die in aanmerking komen voor de vangnetregeling krijgen de helft van hun tekort tussen 7,5 en 12,5% vergoed. Alles boven de 12,5% krijgen zij volledig vergoed.
Voor de aanvraag van een vangnetuitkering dient een gemeente een verklaring op te stellen met een analyse van de oorzaken van het tekort en welke maatregelen zijn genomen om het tekort terug te dringen. Deze verklaring moet de instemming hebben van de gemeenteraad. De Toetsingscommissie vangnet Participatiewet beoordeelt deze aanvragen en adviseert de minister voor Armoedebeleid, Participatie en Pensioen over het al dan niet toekennen van een vangnetuitkering. Voor 2021 is aan 7 gemeenten een vangnetuitkering Participatiewet toegekend voor in totaal 1,2 miljoen euro.
2 Cijfers 2022
Eind september 2022 is het definitieve budget over 2022 vastgesteld. Het definitieve macrobudget 2022 ligt 364 miljoen euro lager dan in 2021 en 425 miljoen euro lager dan het voorlopige macrobudget 2022.
| Macrobudget gebundelde uitkering in miljoen euro | voorlopig 2022 | nader voorlopig 2022 | definitief 2022 | Verschil voorlopig en definitief |
|---|---|---|---|---|
| Budget bijstandsuitkering | 6.121,80 | 5.758,40 | 5.702,20 | -419,6 |
| Algemene bijstand | 5.632,20 | 5.348,50 | 5.348,80 | -283,4 |
| IOAW | 288,5 | 256,9 | 261,5 | -27 |
| IOAZ | 30,6 | 27,2 | 27,8 | -2,8 |
| Bbz | 170,5 | 125,7 | 64,1 | -106,3 |
| LKS-budget | 324,8 | 314,8 | 319,3 | -5,4 |
| Totaal budget (voor uitname Vangnetuitkering) | 6.446,60 | 6.073,20 | 6.021,60 | -425 |
De bijstelling heeft te maken met verschillende factoren:
- verwerking van de realisatiecijfers over 2021;
- nieuwe inzichten in de conjunctuur;
- effecten van rijksbeleid;
- loon-en prijsbijstelling.
De eerstgenoemde factoren waren het sterkst van invloed. De raming volume algemene bijstandsuitkeringen voor 2022 is lager uitgekomen. Dit had met name te maken met de nieuwe werkloosheidsraming van het CBP. Ook de volumerealisaties van 2021, zoals uitgegeven door het CBS, hebben geleid tot een lagere inschatting van het budget voor de bijstandsuitkeringen.
Wijziging financiering LKS
Per 1 januari 2022 is een nieuwe financiering van loonkostensubsidies van kracht. Vanaf dat moment wordt het budget over gemeenten verdeeld op basis van gerealiseerde uitgaven. Eerder waren de loonkostensubsidies onderdeel van het verdeelmodel bijstand.
Hoe is het LKS-aandeel verdeeld?
In het definitieve landelijke macrobudget van 2022 is het aandeel LKS-budget 5%. Bij de verdeling per gemeente ligt het gemiddelde aandeel LKS-budget ten opzichte van het totaal BUIG-budget per gemeente op 7%. In onderstaande grafiek is de spreiding van het budgetaandeel voor loonkostensubsdie per gemeente weergegeven. In de grafiek is één gemeente niet weergeven vanwege een hoog LKS-aandeel (>25%). Twee gemeenten ontbreken omdat er nog geen correcte berekening is van het LKS-budget voor 2022.
Voor ruim 95% van de gemeenten geldt dat het LKS-budget tussen de 0 en 18% is van het totale BUIG-budget. Voor ruim de helft van de gemeenten ligt het LKS-budget tussen de 5 en 10,5% van het BUIG-budget.
Het aandeel LKS-budget is voor de meeste gemeenten hoger dan het aandeel van de bestedingen LKS 2021 ten opzichte van het totaal budget in dat jaar. Naar verwachting zal het aandeel LKS ten opzichte van het landelijke macrobudget blijven toenemen, doordat steeds meer gebruik wordt gemaakt van loonkostensubsidies door gemeenten.
Meer lezen over loonkostensubsidies?
In 2021 publiceerde de Divosa Benchmark Werk & Inkomen een factsheet over loonkostensubsidies. In de factsheet werd duidelijk dat de inzet van loonkostensubsidies bleef stijgen, maar minder hard. Wat zal de nieuwe financiering betekenen voor de inzet van LKS? In april 2023 publiceert de Divosa Benchmark de nieuwe cijfers in de jaarrapportage 2022.
4.2 Overzicht macrotekorten en -overschotten vanaf 2015
In de eerste jaren na de inwerkingtreding van de Participatiewet (2015) was er sprake van een landelijk tekort in het bijstandsbudget. Ook bij een uitsplitsing naar gemeentegrootte (en dus verdeling van budget) is er gemiddeld tot en met 2017 sprake van een tekort.
In onderstaande grafiek is het restsaldo ten opzichte van de beschikbare middelen weergegeven over meerdere jaren, samen met de hoogte van het saldo. Het saldo, anders dan het restsaldo, is berekend op basis van het budget inclusief reservering voor de Vangnetregeling.
In 2015 en 2016 neemt het tekort in eerste instantie fors toe, met name door de plotselinge instroom van Syrische vluchtelingen, maar vanaf 2017 zien we een beweging richting een overschot. Er is landelijk sprake van een budgetoverschot vanaf 2018.
We hebben het saldo uitgesplitst naar vier categorieën gemeenten op basis van het inwoneraantal dat correspondeert met het verdeelmodel. In onderstaande grafieken zijn gemeenten die een budget krijgen op basis van het objectieve verdeelmodel in twee categorieën opgedeeld, om de verschillende ontwikkelingen voor grote gemeenten (>100.000 inwoners) inzichtelijk te maken.
Als het saldo (budget - uitgaven) wordt gecorrigeerd voor het tekort of overschot op het macrobudget, ontstaat er een ander beeld. De tekorten en overschotten vallen dan procentueel hoger uit dan voor de correctie. Wanneer deze correctie wordt toegepast, is het saldo (overschot of tekort) een uitkomst van inzet van gemeenten (beleid en uitvoering) en met name de adequaatheid van het verdeelmodel.
4.3 Spreiding tekorten en overschotten
We hebben gezien dat er overschotten zijn sinds 2018. In de jaren ervoor waren er tekorten. Corrigeren we voor overschotten en tekorten in het macrobudget, dan zien we dat 11% van de gemeenten sinds 2015 enkel tekorten op het bijstandsbudget heeft en 12% alleen maar overschotten. Opvallend is dat bijna één op de drie kleine gemeenten vijf jaar of vaker een tekort had. Bijna structureel dus.
Vanwege de toedeling van budget aan kleine gemeenten op basis van historisch aandeel, zou je verwachten dat het aantal tekort- en overschotjaren ongeveer in evenwicht zou zijn. Het is mogelijk dat dit samenhangt met veranderingen die zich snel voordoen, bijvoorbeeld een verhoogd aandeel loonkostensubsidies of de vestiging van statushouders. Deze leiden tot benodigde investeringen, die pas later in het budget terugkomen. Divosa pleit voor een onderzoek naar deze onevenwichtigheid.
4.4 Vangnetuitkering
De afgelopen jaren is de Vangnetuitkering en het aantal gemeenten dat een uitkering heeft aangevraagd steeds verder teruggelopen. Dit hangt samen met het overschot op het macrobudget.
