Van systeemdenken naar mensenwerk: zo bouwen we aan een samenleving waarin iedereen telt

‘Als je niet in het systeem past, dan ben jij het probleem.’ Die zin blijft hangen bij alle bezoekers van een korte reeks regiobijeenkomsten ‘Toekomstbestendige Sociale Infrastructuur’. In de presentatie van Erik Dannenberg als inleiding hield hij zijn bezoek een ongemakkelijke spiegel voor. ‘We hebben een verzorgingsstaat ingericht die in de kern goed bedoeld is, maar die in de praktijk steeds meer mensen uitsluit. Omdat ze niet binnen het juiste vakje vallen. Omdat hun leven niet te vangen is in de regels die we ooit hebben bedacht.’ In zijn presentatie gaat Dannenberg in op hoe het nu is én hoe het zou moeten zijn.

Dannenberg, oud-wethouder van Zwolle en jarenlang voorzitter van Divosa, weet waar hij het over heeft. ‘We spreken over mensen met een ‘afstand tot de arbeidsmarkt’, maar die afstand hebben we als samenleving zelf gecreëerd. Door ons onderwijs zo in te richten dat het niet past bij iedereen. Door onze arbeidsmarkt steeds hogere eisen te laten stellen aan diploma’s, gedrag en flexibiliteit. Door onze regelingen zo te versnipperen dat je een hbo-diploma nodig hebt om de weg te vinden in het doolhof.’

Werk en minimum

Hij vertelt over mensen die werken en toch onder het bestaansminimum leven. Over huishoudens die na jaren in armoede eindelijk iets meer verdienen – om vervolgens een blauwe envelop op de mat te vinden waarin de overheid geld terugvordert dat ze nodig hadden om rond te komen. ‘Een kwart van de Nederlanders heeft minder dan 1000 euro spaargeld. Dan slaat zo’n blauwe envelop in als een bom.’ 

Ingewikkelde systemen

Wat Dannenberg vooral zorgen baart, is dat dit geen uitzonderingen zijn. ‘Dit gaat over een derde van de Nederlandse bevolking. Mensen met onzeker werk, met schulden, met psychische klachten of een laag inkomen. En de systemen die we hebben gebouwd - toeslagen, indicaties, voorzieningen - maken hun situatie vaak alleen maar moeilijker. 

Hokjesdenken

Hij schetst een samenleving waarin mensen noodgedwongen gaan ‘passen’ binnen de systemen die er zijn. ‘Liever een langdurige zorgindicatie dan opnieuw moeten aankloppen bij een gemeenteloket dat je wantrouwt. Liever een uitkering dan een flexbaan waarin alles stuitert en je achteraf wordt gestraft.’ Volgens Dannenberg klampen mensen zich vast aan dat wat wél zekerheid biedt, zelfs als het hen beperkt. En dat is niet vreemd, zegt hij: ‘De overheid is geweldig in bulkwerk. Maar zodra het ingewikkeld wordt, laten we mensen vallen.’

Over schotten kijken

Toch is zijn verhaal geen aanklacht zonder hoop. Integendeel. ‘We kunnen dit anders doen. Maar dan moeten we het lef hebben om over de schotten heen te kijken. Werkontwikkelbedrijven, gemeenten, zorgaanbieders: kijk niet langer alleen naar je eigen regeling of doelgroep, maar zie de mens als geheel. Niet als cliënt, patiënt of bewoner, maar gewoon als inwoner. Iemand met talenten, dromen en waarde.’

Werkontwikkelbedrijven als spil

Juist werkontwikkelbedrijven kunnen hierin het verschil maken. ‘Zij bevinden zich op het snijvlak van arbeid, ontwikkeling en ondersteuning. Ze zien mensen niet alleen als ‘kandidaat’, maar als iemand met potentieel. Door dichtbij te blijven, persoonlijk te begeleiden en structureel samen te werken met gemeenten, zorg en werkgevers, kunnen zij bruggen slaan waar systemen dat niet kunnen’, licht de Dannenberg toe. ‘Zij kunnen talent naar boven halen waar anderen alleen beperkingen zien. En zij kunnen het voorbeeld geven: dat het wél kan, dat het anders kan, dat het menselijker kan.

Over verschillen heen

Hij noemt het voorbeeld van zorgboerderijen waar mensen uit allerlei regelingen samenkomen – omdat het in het gewone leven wél samen kan. In de bus, bij de sportvereniging. In het park zitten mensen ook naast elkaar. ‘Waarom maken we dan in ons beleid categorale voorzieningen die mensen weer van elkaar scheiden?’

Betere verbinding

Wat hem betreft is de oplossing niet meer beleid, maar betere verbinding. “We moeten onze expertise naar de mensen brengen, in plaats van de mensen naar de expertise. Niet meer mensen naar de instelling, maar ondersteuning organiseren in het gewone leven. In de wijk, op het werk, op school.’

Mens achter de regeling

En wat vraagt dat van werkontwikkelbedrijven? Daar heeft de oud-voorzitter van Divosa een duidelijk antwoord op: ‘Durf het oude vakjesdenken los te laten. Zie de mens achter de regeling. En werk samen – met gemeenten, met werkgevers, met wie je maar nodig hebt – om mensen niet in systemen te duwen, maar echt verder te helpen. Vanuit vertrouwen, niet vanuit controle.’

‘Kijk breed naar alle mensen in de samenleving die overdag zinvolle dingen kunnen doen of (gedeeltelijk) kunnen werken. Niet door de bril van de vele afzonderlijke regelingen van UWV, gemeenten, verzekeraars, zorgkantoren, maar hoe kun je samen mooie ontwikkelroutes voor mensen ontwikkelen samen met het onderwijs. En zorg dat mensen niet op een te laag niveau blijven ‘hangen’ omdat het qua inkomen of (verlies van) indicaties te gevaarlijk is voor ze om een volgende stap te zetten.

Zijn laatste woorden zijn even eenvoudig als krachtig. ‘Iedereen hoort erbij. Iedereen doet ertoe. Het is aan ons om een samenleving te bouwen die dat ook waarmaakt.’