Uitvoering sociaal domein staat op knappen
De uitvoering in het sociaal domein gaat vastlopen, zeker als het Rijk de druk op gemeenten blijft opvoeren. Gemeenten kampen met toenemende personeelstekorten. Dit wordt bevestigd door de uitvraag van Divosa naar personele bezetting. 44% van de 68 respondenten heeft momenteel al te weinig personeel om de taken in het sociaal domein naar behoren te kunnen uitvoeren. 69% van de gemeenten met nu nog voldoende personeel verwacht binnen drie jaar tegen een tekort aan te lopen.
Nagenoeg alle gemeenten die meededen aan de uitvraag van Divosa geven aan dat de werkzaamheden in het sociaal domein de afgelopen jaren (sterk) zijn toegenomen. Gemeenten krijgen er steeds meer structurele en incidentele taken bij zonder adequate financiering. Denk bijvoorbeeld aan de van oorsprong eenmalige energietoeslag waarvan het kabinet voornemens is die voor 2024 wederom door gemeenten te laten uitkeren. De druk zal nog meer toenemen door de groeiende vraag naar jeugdzorg, Wmo-voorzieningen vanwege de vergrijzing en groei van het aantal bijstandsuitkeringen indien er economische tegenwind komt. Tegelijkertijd wordt van gemeenten verwacht dat ze extra investeren in maatwerk. Gemeenten vinden dit weliswaar zelf ook belangrijk, maar maatwerk vraagt om tijd, geld en meer medewerkers.
Meer redenen
Naast de algemene krapte op de arbeidsmarkt spelen er ook andere zaken die maken dat gemeenten niet in staat zijn voldoende personeel aan te trekken. Ze vinden het moeilijk om gekwalificeerd personeel te vinden en om personeel vast te houden. Ze ervaren een hoge werkdruk, de beloning niet concurrerend en medewerkers voelen een overmatige druk als gevolg van (vaak onterechte) negatieve aandacht van pers en politiek. Verder geven leden van Divosa aan dat er onvoldoende tijdelijk personeel beschikbaar is en is het ziekteverzuim hoog.
Al die fte’s in beleid zijn door ontgroening en vergrijzing niet meer te krijgen. Een uitkering verstrekken wordt door dure inhuur alleen maar kostbaarder. Voor de zorg geldt hetzelfde.
Lapmiddelen
Divosa verwacht dat de last voor de gemeentelijke uitvoering in het sociaal domein uiteindelijk te groot wordt. Hogere caseloads, wachtlijsten, achterstanden en minder maatwerk zullen waarschijnlijk het gevolg zijn. Alhoewel gemeenten inventief omgaan met hun personeelstekort (zie kader met oplossingen) en dit kan leiden tot mooie innovaties, blijven dit lapmiddelen. Het Rijk moet gemeenten structureel in staat stellen om taken naar behoren uit te voeren en niet opzadelen met complexe regelingen die een grote druk op de uitvoering leggen.
Bovendien kan en mag het Rijk niet verwachten dat gemeenten maatschappelijke problemen wel in de uitvoering zullen oplossen, zolang er een tekort is aan personeel en financiën. In het sociaal domein komen gemeenten immers al jaren miljarden tekort. De Voorjaarsnota van het kabinet (april 2023) met daarin aangekondigde bezuinigingen geeft geen aanleiding om te denken dat het Rijk deze tekorten gaat compenseren.
Meer realisme
Divosa pleit - naast voldoende financiële middelen - voor realisme bij het Rijk als het gaat om wat gemeenten wel of niet kunnen doen in de uitvoering van het sociaal domein. Daarbij is het noodzakelijk dat er, voordat er taken bij gemeenten neergelegd worden, een uitvoerbaarheidstoets plaatsvindt. Divosa vroeg hier al aandacht voor in haar brief aan de minister van SZW op 23 november 2022.
Het is noodzakelijk om nu over te gaan van herhaaldelijke noodmaatregelen (hoe begrijpelijk ook in onverwachte crises) naar een structureel afdoende ondersteuning van inwoners. Denk aan voldoende en voorspelbaar inkomen, eenvoudige regelingen, ontschotting van beleid en voldoende financiële middelen voor ondersteuning en uitvoering. Hiervoor blijft Divosa pleiten in bestuurlijke overleggen met de VNG en diverse ministeries.
We digitaliseren veel, dus zou je zeggen dat we het aantal handelingen verkleinen. Door het bieden van maatwerk en de crisisregelingen zijn er echter meer medewerkers nodig. Je kan met al die extra regelingen nooit genoeg professionals krijgen. Het inwerken vraagt bovendien veel tijd. Maar vaak is nieuw personeel binnen een half jaar weer weg en dan zeggen collega’s: ik blijf niet inwerken.
Wat (willen) gemeenten doen om personeelskrapte tegen te gaan:
- Intern opleiden van ongekwalificeerd personeel. Ze spreken nieuwe doelgroepen aan, ook al brengt het inwerken tijdelijk extra werklast met zich mee voor collega’s.
- Onderzoeken hoe het werk efficiënter kan, bijvoorbeeld door standaardisatie en digitalisering (al moet dit niet ten koste gaan van maatwerk).
- Investeren in het binden en boeien van medewerkers. Ze vragen collega’s wat hen gelukkig(er) maakt in hun werk en geven ze autonomie en ruimte, bijvoorbeeld om thuis te werken en flexibeler werktijden te hanteren.
- Het organiseren van een interne flexpool van uitvoerend professionals die bereid zijn om ergens in te vliegen als er tekort is. Deze medewerkers kennen de organisatie goed en breiden hun kennis uit.
- Bieden van vaste contracten en creëren van een positief en veilig werkklimaat.
- Meer regionale samenwerking in plaats van op arbeidsvoorwaarden te concurreren.
Over de uitvraag
Divosa heeft in april 2023 een uitvraag gedaan over personele bezetting in het sociaal domein onder haar leden: leidinggevenden in het gemeentelijk sociaal domein. De resultaten zijn gebaseerd op de respons van 68 gemeenten en gemeentelijke samenwerkingsverbanden. Het betreft een doorsnee van gemeenten, groot en klein, verspreid over het land.