Terugvorderingen in de bijstand: hoe kunnen gemeenten beter voorkomen en begeleiden?

Bijna de helft (48%) van de bijstandsgerechtigden had in 2024 te maken met terugvorderingen of verrekeningen. Dit blijkt uit een recent onderzoek van Divosa onder 79 gemeenten. De resultaten laten zien dat gemeenten een belangrijke rol spelen in het voorkomen van terugvorderingen en bijdragen aan een zeker en voorspelbaar inkomen van de bijstandsgerechtigde inwoners. Er is ruimte voor verbetering in de manier waarop dit wordt gedaan.

De meest genoemde oorzaak voor terugvordering is het te laat doorgeven van inkomsten door bijstandsgerechtigde inwoners (86% van de gemeenten). Daarnaast spelen onduidelijkheid over regels, administratieve vertragingen en onvolkomenheden in gemeentelijke processen een rol.

Terwijl vrijwel alle gemeenten het als hun taak zien om te voorkomen dat bijstandsgerechtigden te veel ontvangen, vinden veel minder gemeenten het hun rol om te zorgen voor voldoende inkomen. Hoewel gemeenten mogelijke schadelijke gevolgen voor inwoners erkennen, zien ze terugvorderingen als een onvermijdelijk onderdeel van het systeem. 

Veel gemeenten werken wel aan aanpassingen in het terugvorderingsbeleid, het verbeteren van (administratieve) processen en duidelijke(re) informatievoorziening. Gemeenten ervaren daarin beperkingen, zoals de AVG.

Naar een menselijkere en effectievere aanpak

Divosa ziet een voldoende, zeker en voorspelbaar inkomen als randvoorwaarde voor financiële bestaanszekerheid. Voor het borgen van een toereikend bestaansminimum is het Rijk aan zet. De gemeente kan als uitkerende instantie een rol spelen in het creëren van een zeker en voorspelbaar inkomen voor bijstandsgerechtigden. 

Voorkomen van terugvorderingen

Uit recent Ipsos-onderzoek, uitgevoerd in opdracht van SZW, blijkt dat de impact van terugvorderingen op de bestaanszekerheid vaak wordt onderschat. 60% van de uitkeringsgerechtigden die met een terugvordering te maken krijgen, ervaart negatieve effecten. Divosa ziet dat de gevolgen van terugvorderingen haaks staan op de doelen van het sociaal domein. Zij wil gemeenten helpen de dienstverlening te verbeteren zodat inwoners meer inkomensstabiliteit ervaren. 

Terwijl regels complex zijn en enkel informeren onvoldoende effect heeft, leggen we de verantwoordelijkheid nu vooral bij de inwoner. Het is tijd om samen te heroverwegen wat we van mensen mogen verwachten en wat van gemeenten: kunnen ze meer proactief handelen, wijzigingen automatisch verwerken, andere peildata hanteren of bufferbudgetten inzetten om terugvorderingen te voorkomen? 

Sociaal incassoproces bij terugvorderingen 

Als er toch terugvorderingen of verrekeningen ontstaan, vindt Divosa het belangrijk dat gemeenten een sociaal incassoproces hanteren, met oog voor de persoonlijke en financiële situatie van de inwoner. Divosa heeft hier ook een belangrijke rol te spelen om te verkennen welke ruimte er is, welke keuzes welke impact hebben en waar we van elkaar kunnen leren.

Vervolgstappen

Divosa gebruikt de uitkomsten van deze uitvraag in het ondersteuningsprogramma rondom de Participatiewet in Balans. Daarnaast streeft Divosa ernaar om samen met de Universiteit van Leiden, Hogeschool van Amsterdam en Universiteit Utrecht, een praktijkonderzoek om te leren hoe we in onze lokale uitvoering kunnen bijdragen aan inkomensstabiliteit.