Het precaire evenwicht tussen repressie en preventie

Als er in een woning drugs wordt gevonden, kan de gemeente de woning sluiten om verdere overlast tegen te gaan in de wijk. Maar is dat altijd de beste oplossing voor de leefbaarheid in die wijk? Waar ligt de balans tussen repressie en de sociale gevolgen van een woningsluiting? Tijdens de bijeenkomst ‘Beter samenwerken rondom de Wet Damocles’ op donderdag 13 januari gingen onderzoekers Maartje de Kruijf en Rodney Weterings in gesprek met professionals uit de gemeente Venlo. ‘Wil je de mogelijkheid van de wet maximaal benutten, dan moet je elkaar blijven opzoeken.’

‘Soms zaten de gemeente en de woningcorporatie tijdens ons onderzoek voor het eerst met elkaar om tafel’, vertelt Maartje de Kruijf, onderzoeker bij onderzoeksbureau FRAEY. Samen met haar collega Rodney Weterings onderzocht zij in opdracht van het Strategisch Beraad Ondermijning hoe gemeenten nog beter hun krachten kunnen bundelen in de strijd tegen ondermijnende criminaliteit. In zes gemeenten, van klein tot groot, tekenden ze de praktijk op.

‘In het onderzoek hebben we de uitvoering van de wet vanuit de samenwerkingspraktijk bekeken’, zegt Rodney Weterings. ‘Dan gaat het om de samenwerking tussen gemeenten en woningcorporaties, maar ook om die tussen de verschillende domeinen. Want wil je de mogelijkheden van de wet maximaal benutten, dan moet je elkaar op allerlei manieren blijven opzoeken.’

‘Wat opvalt in het onderzoek is een ontzettende diversiteit in de onderlinge samenwerking’, zegt Maartje de Kruijf. ‘Van heel nauw samenwerken tot ieder voor zich, en alles wat er tussenin zit. Wordt de Wet Damocles bijvoorbeeld geïsoleerd toegepast of is deze ingebed in de bredere preventieve gebiedsaanpak in de wijk?’

Kennen we elkaar?

Ondermijning is een onderwerp dat hoog op de agenda van veel gemeenten staat. De Wet Damocles wordt daarbij vaak ingezet. Over het algemeen houden rechters steeds vaker rekening met de sociale gevolgen van een woningsluiting. Dat betekent ook dat de keuze voor sluiting steeds beter moet worden afgewogen. Een goede samenwerking tussen de betrokken partijen, bij de afweging én aan de voorkant, is daarbij een must, zeggen de onderzoekers.

‘Daar is nog veel winst te halen in veel gemeenten. Het begint met elkaar simpelweg kennen en elkaar weten te bereiken als het nodig is’, zegt Maartje de Kruijf. ‘En weten wat de ander beweegt, die drijfveren kennen en daarover in gesprek zijn met elkaar. Heb daarbij oog voor het gezamenlijk belang: het gaat uiteindelijk om wat goed is voor de wijk en de bewoners.’

De gemeente Venlo is één van vele gemeenten waar het onderwerp een hoge prioriteit heeft en in de publiciteit komt. Waar lopen de professionals in deze gemeente in de praktijk tegenaan, willen de onderzoekers weten. Met name de mogelijke sociale gevolgen voor de bewoners en het belang van maatwerk per casus bij inzet van de wet worden genoemd. Want wanneer staat een sluiting in verhouding met een overtreding, als er bijvoorbeeld kinderen op straat dreigen te komen? En wanneer is een overtreder van de wet misschien meer gebaat bij een vrijwillig vertrek uit een huurhuis? Welke evenwicht is de juiste tussen repressie en preventie, tussen straf en emancipatie?

Menukaart

Om de mogelijkheden en alternatieven voor gemeenten in kaart te brengen, maakten de onderzoekers een ‘Menukaart’ met vier verschillende dimensies: de focus op veiligheid of emancipatie, de mate van samenwerking, hoeveel ervaring een gemeente heeft met de Wet Damocles en de bestuurlijke prioriteit voor het onderwerp. De scores op de dimensies geven handvatten voor de stappen die een gemeente nog kan zetten.

‘Het is een praktisch instrument dat helpt om met elkaar in kaart te brengen hoe je praktijk eruitziet en die te verbeteren. Dat kan binnen een gemeente, of breder in je netwerk.’ Wat voor de een werkt, werkt namelijk niet per se voor de ander, zegt hij. ‘Het is belangrijk dat je weet wat je eigen praktijkpatronen zijn. Afhankelijk daarvan kun je verschillende instrumenten inzetten om tot een betere samenwerking en uitvoering van de Wet Damocles te komen.’ En ja, het kan zijn dat niet iedereen binnen een organisatie het eens is over de score op een dimensie, zegt Weterings. ‘Dat is juist een mooi moment om aan te grijpen om met elkaar het gesprek aan te gaan.’

‘Er bestaan veel instrumenten die gemeenten nog niet altijd inzetten voordat ze overgaan tot het sluiten van een woning’, zegt Maartje de Kruijf. ‘Bijvoorbeeld de mogelijkheid tot het opleggen van dwangsommen, of het gesprek aangaan om te kijken of iemand de huurovereenkomst misschien zelf wil opzeggen om erger te voorkomen. Er is echt een mix aan instrumenten voorhanden als alternatief voor huisuitzetting. In algemene zin zien we dat hierin nog een wereld te winnen is. En eigenlijk zeggen de gemeenten en corporaties in het onderzoek dat zelf ook.’

Maatwerk

Het leveren van maatwerk is op veel plekken dan ook nog geen gegeven, concluderen de onderzoekers. ‘Het verschilt enorm per gemeente’, zegt De Kruijf. ‘Van standaard tot relatief weinig. Vaak heeft dit ook te maken met hoe je tegen een woningsluiting aankijkt. Zie je het als een veiligheidsinterventie, of als een sociale interventie? Dat leidt tot een andere afweging.’ Daarbij kan de afweging overigens ook zijn om de Wet Damocles in te zetten om op sociaal vlak een doorbraak te realiseren. Bijvoorbeeld om een nieuw huurcontract aan te kunnen bieden met aanvullende voorwaarden, waaronder verplichte zorg.

Ook op andere vlakken zijn er grote verschillen te zien. ‘Bijvoorbeeld bij de invulling van de bevoegdheid. Sommige gemeenten doen dat alleen als er sprake is van harddrugs, of verzwarende omstandigheden zoals vuurwapens. Maar er zijn ook plekken waar het bij vijf plantjes al tot een sluiting kan komen.’

Al met al is er nog veel ruimte om te leren en de eigen praktijk onder de loep te nemen en te verbeteren, denkt de Kruijf. ‘Hoe laat je repressie hand in hand gaan met sociale emancipatie, dat is de belangrijkste vraag. Er wordt van gemeenten meer en meer verwacht om die afweging goed te maken.’