Factsheet Parttime werk in de bijstand

Bijstandsgerechtigden die parttime werken en daarmee niet voldoende inkomsten genereren, kunnen die verdiensten laten aanvullen tot bijstandsniveau. Deze factsheet gaat over deze groep. Wie werken er parttime naast hun bijstandsuitkering? Wat zijn hun verdiensten? En wat is de relatie tussen parttime werk en uitstroom naar werk?

In dit hoofdstuk beschrijven we hoe vaak bijstandsgerechtigden inkomsten hebben uit werk en om wie dat dan gaat.

8,3% van de bijstandsgerechtigden heeft gemiddeld genomen een parttime baan. Het gaat hier om de periode 2016-2017. Dit percentage is de afgelopen jaren licht gedaald. Tijdens de vorige meting over 2013-2014 was dit 8,9%.

Landelijk gezien zaten er in de periode 2016-2017 gemiddeld 461 duizend personen in de bijstand. 8,3% daarvan is ruim 38 duizend personen die per maand naast hun bijstandsuitkering inkomsten halen uit werk.

Als we personen in de bijstand gedurende twee jaar (2016 t/m 2017) volgen, dan zien we dat 21,4% op enig moment parttime werk heeft gehad. Dat betekent dat er onder de personen met parttime werk redelijk wat dynamiek zit. (1)

Alleenstaande ouders verrichten gemiddeld het vaakst parttime werk, namelijk 10,9%. Het gaat hier over de periode 2016-2017. Ten opzichte van de vorige meting over 2013-2014 zijn alleenstaande ouders wel minder parttime gaan werken, toen lag dit percentage nog op 13%.

Van de alleenstaanden heeft 7,3% een parttime baan. Onder gehuwden en samenwonenden is het aantal parttime werkenden 8,9%.

Onder alleenstaande ouders is het percentage met inkomsten uit werk na 2015 behoorlijk gedaald. (1) De oorzaak is waarschijnlijk de Wet Hervorming Kindregelingen per 2015. Daarbij werd de eenoudertoeslag in de bijstand vervangen door fiscale maatregelen die het voor alleenstaande ouders in de bijstand financieel aantrekkelijker maakten om de uitkering volledig in te wisselen voor betaald werk. Wie werkt houdt na de hervormingen meer over dan daarvoor het geval was. (2)

Deze wijziging in de berekeningssystematiek heeft alleenstaande ouders uit de bijstand geholpen. Bijvoorbeeld omdat de bijstand door de wijziging van de kindregelingen overbodig werd voor alleenstaande ouders die al parttime werkten, omdat zij meer overhielden aan de uren die zij al werkten. Of omdat de financiële prikkel alleenstaande ouders gestimuleerd heeft om meer uren te werken en uit te stromen uit de bijstand. (3) Deze aanname wordt gesteund door het feit dat het aantal alleenstaande ouders in de bijstand vlak voor januari 2015 begint te dalen en die daling blijft doorzetten. Voor paren en alleenstaanden geldt dat de daling van het aantal uitkeringen pas vanwege betere economische omstandigheden in medio 2017 begint in te zetten. (4)

Het percentage alleenstaande ouders met een uitkering neemt na de hervorming van de kindregelingen tussen januari 2015 en medio 2017 af met 6%. Het percentage alleenstaanden stijgt in die periode met 9%. Voor paren is die stijging 15%. (5)

Vrouwen (9,3%) hebben vaker parttime werk dan mannen (7,2%). Het verschil tussen mannen en vrouwen lijkt onder de bijstandsgerechtigden dezelfde tendens te laten zien als het landelijk beeld, waarbij vrouwen gemiddeld vaker een deeltijdbaan hebben dan mannen. (1)

Onder vrouwen is het percentage parttime werkenden in de periode 2016-2017 licht gedaald vergeleken met de periode 2013-2014. Dit is waarschijnlijk het effect van de alleenstaande ouders die zijn uitgestroomd uit de bijstand. Onder mannen is het percentage parttime werkenden gelijk gebleven.

Gemiddeld werken personen in de leeftijdsklasse van 27 tot 40 jaar het meest parttime (9,3%), gevolgd door jongeren van 18 tot 27 jaar (8,2%). De groep van 40 tot 65 jaar werken het minst vaak parttime (7,9%).

Onder 18-27 jarigen is het percentage parttime werkenden in de periode 2016-2017 lager dan in de periode 2013-2014. Dat heeft waarschijnlijk te maken met het type jongeren dat in de bijstand zit. In tijden van economische groei vinden jongeren die kunnen werken snel een baan. Daarnaast verandert het bijstandsbestand van karakter sinds 2015. Door het afsluiten van de Wajong stromen er meer jongeren met een arbeidsbeperking de bijstand in.

Hoe langer in de uitkering, hoe lager over het algemeen het percentage parttime werkenden. De uitzondering zijn personen met een uitkeringsduur van 1 t/m 3 maanden. Daar is het percentage parttime werkenden gemiddeld. Bij personen met een uitkeringsduur van 4 t/m 6 maanden is dat percentage het hoogste (10,2%).

Alleenstaande moeders tussen de 27 en 40 jaar die tussen de 3 maanden en 3 jaar in de uitkering zitten, hebben de grootste kans om parttime werk te hebben naast de uitkering. In deze groep heeft 14,1% parttime werk.

Voor deze analyse is data op persoonsniveau gebruikt van 1 maand. Daarbij is getoetst op leeftijd, geslacht, leefvorm en duur van de uitkering.

Vrouwen maken significant meer kans om parttime werk te hebben dan mannen. Meer kans op parttime werk wil zeggen dat als je een willekeurige vrouw uit de bijstand selecteert, de kans groter is dat ze parttime werk verricht dan wanneer je een willekeurige man uit de bijstand selecteert. Dit geldt ook voor alleenstaande ouders ten opzichte van de andere leefvormen. De groep 27 tot 40-jarigen heeft de grootste kans om parttime werk te doen in de bijstand, vergeleken met de groepen erboven en eronder. Groepen die nét in de bijstand zitten (tot 3 maanden) en vooral degenen die er juist meer dan drie jaar in zitten, hebben de kleinste kans op parttime werk.

Kijken we gedurende de periode van één kalenderjaar (2017) (1) naar de duur van het parttime werk, dan zien we dat de meeste mensen gedurende dat jaar voor kortere periodes inkomsten uit werk hadden. Er zitten dus veel wisselingen in de groep die parttime werkt. Deze dynamiek is gelinkt aan het feit dat parttime werkenden relatief vaak uitstromen uit de uitkering. Ook kan het te maken hebben met het afwisselend wel en niet werken (bijvoorbeeld op nulurencontracten).

Er is meer dynamiek bij alleenstaanden, jongeren en mannen. Gehuwden, alleenstaande ouders, vrouwen en ouderen werken juist vaker langere aaneengesloten periodes. (2)

We kijken overigens alleen naar het kalenderjaar 2017. Werk in 2016 en 2018 blijft in deze analyse dus buiten beeld. De werkduur van personen die in 2017 zijn begonnen (of opgehouden) met werken, kan in de praktijk dus langer zijn. Deze cijfers geven dus geen indruk van de duur van het werk, maar juist van de dynamiek in het bestand van parttime werkenden: er zijn veel mensen die gedurende een jaar een periode van inkomsten uit parttime werk beginnen of eindigen. (3)

Voor de meerderheid van de bijstandsgerechtigden met inkomsten uit werk, zijn die inkomsten regelmatig. Dat betekent dat zij een aaneengesloten periode hebben met inkomsten uit werk voor het aantal maanden dat zij werken.

De groep die 7 tot 9 maanden in een jaar werkt, heeft wel te maken met versnippering. De helft heeft twee of meerdere losse periodes van inkomsten uit werk. (1)

Hoe kleiner de gemeente, hoe groter het percentage bijstandsgerechtigden dat werkt. Hetzelfde beeld was te zien tijdens de eerste meting in 2013-2014.

Verschillen tussen het percentage parttime werkenden in een gemeenten, komen voor een deel voort uit verschillen in de samenstelling van het bestand tussen gemeenten. Dat blijkt uit een onderzoek van SEO. (1) De huishoudsamenstelling, leeftijd, zorggebruik en migratie-achtergrond van de mensen met een bijstandsuitkering heeft bijvoorbeeld invloed op de inkomsten uit parttime werk. Gemeenten met veel alleenstaande ouders in het bestand, hebben meer kans op een hoger aandeel parttime werkenden. Daarnaast kunnen externe factoren invloed hebben op het aandeel parttime werkenden. Een voorbeeld daarvan is de beschikbaarheid van laaggeschoold werk in een gemeente. Uit het onderzoek van SEO is gebleken dat de kans op parttime werk in grotere gemeenten daardoor lager is. En dat kan de verschillen tussen verschillende typen gemeenten verklaren. (2)

Toch verklaren dit soort factoren niet alle verschillen tussen gemeenten. Uit onderzoek blijkt dat het plausibel is dat verschillen tussen gemeenten ook zijn terug te leiden op verschillen tussen beleid en uitvoering. Gemeenten die parttime werk stimuleren, komen over het algemeen minder tekort op hun bijstandsbudget dan gemeenten die dat niet doen. (3)

Op het eerste gezicht lijkt er een verband te zijn tussen het percentage parttime werk in een gemeenten en de inkomsten per maand. Een nadere analyse ontkracht dit verband. Er is weinig samenhang tussen deze variabelen. (4)

In dit hoofdstuk beschrijven we de inkomsten uit parttime werk. Gemeenten vullen de inkomsten uit werk aan tot het bestaansminimum. De bijstandsuitkering is daarmee lager voor mensen die zelf een deel van hun inkomen kunnen verdienen. Dat scheelt de gemeente (en dus ook de samenleving) uitkeringslasten.

De doorsnee verdiensten van bijstandsgerechtigden met een parttime baan zijn 489 euro per maand. (1)

Gehuwden en samenwonenden hebben over het algemeen de hoogste inkomsten per maand uit parttime werk, namelijk 528 euro. Dat heeft te maken met de hoogte van hun bijstandsuitkering. Gehuwden en samenwonenden krijgen een iets hogere uitkering dan alleenstaanden en alleenstaande ouders omdat zij daar met twee personen van moeten leven. Alleenstaanden en alleenstaande ouders stromen al uit de bijstand als ze ruim duizend euro netto per maand verdienen. Voor gehuwden en samenwonenden ligt die grens op een kleine vijftienhonderd euro. Een gehuwde die ruim duizend euro verdient, is dus nog steeds deels afhankelijk van bijstand, terwijl een alleenstaande dan al is uitgestroomd.

Voor alleenstaande ouders liggen de doorsnee inkomsten op 492 euro per maand. Alleenstaanden hebben over het algemeen de laagste inkomsten uit parttime werk (468 euro per maand).

De gemiddelde verdiensten voor vrouwen liggen op 512 euro. Bij mannen ligt dit op 442 euro. Tijdens de vorige meting waren de inkomsten hoger, namelijk 517 euro voor vrouwen en 448 euro voor mannen. (1) De verklaring uit de vorige meting lijkt nog steeds stand te houden: als mannen een baan aannemen is dat eerder een baan waarmee ze voldoende verdienen om uit de bijstand te komen.

De groep van 40 tot 65-jarigen heeft de hoogste inkomsten uit parttime werk. Hun doorsnee inkomsten zijn 517 euro per maand. De inkomsten in de leeftijdsklasse van 27 tot 40 jaar zijn 468 euro per maand. De doorsnee inkomsten van jongeren van 18 tot 27 jaar zijn lager dan gemiddeld, namelijk 362 euro. (1) Waarschijnlijk speelt hier hetzelfde als bij het verschil tussen mannen en vrouwen: als jongeren kunnen werken, dan is de stap naar een fulltime baan niet zo groot. Ook kan meespelen dat jongeren tot en met 21 jaar nog onder het minimumjeugdloon vallen, dat lager is dan het reguliere minimumloon.

Hoe langer iemand aangesloten parttime werk verricht in een kalenderjaar, hoe hoger over het algemeen de doorsnee inkomsten per persoon per maand. (1) Bij 1-3 maanden zijn de doorsnee inkomsten 305 euro per persoon per maand. Bij 10-12 maanden is dat 416 euro. (2)

Maar… wie kort parttime werkt, kan daarmee hoge inkomsten genereren. Dat speelt waarschijnlijk vooral in gevallen waarbij iemand uitstroomt naar werk, maar in de eerste maand nog niet voldoende heeft gewerkt om boven het bijstandsniveau uit te komen. (3)

In dit hoofdstuk beschrijven we de samenhang tussen het verrichten van parttime werk in de bijstand en de uitstroom naar werk.

Parttime werk hangt positief samen met uitstroom naar werk. Maar voor de meeste mensen in de bijstand is het geen daadwerkelijke opstap geweest naar uitstroom naar werk. 49,1% van de personen die ten minste één maand parttime werk heeft verricht in de periode 2016-2017, is tijdens de onderzoeksperiode (t/m september 2018) in de bijstand gebleven. Daarentegen is het percentage personen dat in de bijstand blijft groter onder personen die geen parttime werk hebben verricht, namelijk 66,5%. Parttime werk kán dus een opstap zijn naar uitstroom uit de bijstand, maar dat geldt dus niet voor alle bijstandsgerechtigden die parttime werk verrichten.

Bijstandsgerechtigden die parttime werken of (in tenminste één maand) parttime werk hebben gedaan naast hun bijstandsuitkering, stromen bijna drie keer zo vaak uit naar werk dan personen die geen parttime werk hebben verricht. 30,1% van de personen die minstens één maand parttime werk heeft gedaan naast de bijstandsuitkering in 2016 of 2017, stroomde uit naar werk. 1,1% stroomde uit en ging aan de slag als zelfstandige. Onder degene die geen parttime werk hebben verricht waren die percentages respectievelijk 10,5% en 0,8%.

Een samenhang tussen parttime werk en uitstroom naar werk is op meerdere manieren te verklaren. Mensen met een kortere afstand tot de arbeidsmarkt, kunnen makkelijker een parttime- of fulltime baan vinden. Tegelijkertijd zou parttime werk ook een opstap kunnen zijn naar meer uren of meer verdiensten en vervolgens uitstroom naar werk. (1)

De omgekeerde analyse is ook interessant. 43,9% van de mensen die uitstroomt naar betaald werk heeft ooit parttime werk verricht. Voor uitstroom naar arbeid als zelfstandige was dat 28,1%.

Alleenstaande ouders die parttime werk verrichten stromen bijna vier keer zo vaak uit naar werk dan alleenstaande ouders die dat niet doen. Bij gehuwden/samenwonenden is het percentage uitstroom naar werk onder parttime werkenden ruim drie keer zo groot. Voor alleenstaanden is dat bijna drie keer zo groot.

Van de vrouwen die parttime werken stroomt 27,7% uit naar werk. Dat is bijna vier keer zoveel als vrouwen die geen parttime werk verrichten (7,2%). Het verschil bij mannen is minder groot. Daar stroomt 32,8% van de bijstandsgerechtigden die op enig moment in 2016 of 2017 parttime werk hebben verricht uit naar werk, ten opzichte van 14,1% die uitstroomt zonder parttime werk te hebben verricht.

Personen met parttime werk in de leeftijdscategorie 40-65 stromen vier keer zo vaak uit naar werk als personen in die leeftijdscategorie zonder parttime werk. In de leeftijdscategorie 27-40 jarigen stromen personen met parttime werk twee keer zo vaak uit naar werk. Dit is vergelijkbaar met de leeftijdscategorie 18-27 jaar.

De Participatiewet geeft gemeenten de mogelijkheid om inkomen uit arbeid gedeeltelijk vrij te laten. Gemeenten mogen daar zelf beleid op maken. De vrijlating mag zes maanden duren en bedraagt 25% van het verdiende inkomen met een maximum van 209 euro per maand (januari 2019). Voor alleenstaande ouders en personen met een medische urenbeperking gelden aparte regels. (1) Mensen die parttime werken en de inkomsten aanvullen met bijstand, houden door een vrijlating iets meer over dan de bijstandsnorm.

Hoe vaak passen gemeenten inkomstenvrijlating toe? En wat zijn de effecten daarvan?

Gemiddeld hebben drie van de vier gemeenten in 2016-2017 op enig moment tijdens de onderzoeksperiode de inkomsten uit werk van één of meer uitkeringsgerechtigden vrijgelaten. (1)

Gemeenten passen de inkomstenvrijlating bij weinig klanten toe. De meeste gemeenten passen de inkomstenvrijlating toe bij minder dan 10% van de personen die parttime werk verrichten. Dat heeft mogelijk te maken met de wettelijke termijnen. Een inkomstenvrijlating is maximaal zes maanden toegestaan, tenzij iemand jonge kinderen heeft of een medische urenbeperking.

Gemeenten die een inkomstenvrijlating toepassen op parttime werk, hebben doorgaans geen groter percentage parttime werkenden. Dit is een logisch resultaat gezien het feit dat de meeste gemeenten de inkomstenvrijlating slechts toepassen op een klein deel van hun klantenbestand. Daardoor zijn eventuele effecten niet direct zichtbaar.

Een aantal gemeenten experimenteert met de inkomstenvrijlating in de bijstand. Mogelijk geven die experimenten meer informatie over de werkzaamheid van een vrijlating, alhoewel die mogelijk lastig zijn los te koppelen van het effect van de extra begeleiding en aandacht die de mensen krijgen die daardoor parttime gaan werken.