Handreiking Participatieverklaringstraject (PVT)

Dit hoofdstuk is gebaseerd op Wet inburgering 2021 (inclusief de daarbij behorende Memorie van Toelichting d.d. 3 juni 2020) en het Besluit inburgering 2021.

De Wet inburgering 2021 is in werking getreden op 1 januari 2022. Deze wet is erop gericht dat inburgeringsplichtige nieuwkomers zo snel mogelijk meedoen in de Nederlandse samenleving, het liefst met betaald werk. De inburgeringstermijn hiervoor is drie jaar.

Gemeenten hebben de regie over de uitvoering van de inburgering. Met elke inburgeringsplichtige neemt de gemeente een brede intake af, op basis waarvan gezamenlijk een persoonlijk plan inburgering en participatie (PIP) wordt opgesteld. Hieruit volgt de keuze voor een leerroute gebaseerd op de mogelijkheden van de inburgeraar (maatwerk). Er zijn drie routes:

• B1-route: route om inburgeraars zo snel mogelijk het inburgeringsexamen op B1-niveau te laten behalen.
• Onderwijsroute: gericht op het behalen van een Nederlands onderwijsdiploma. Onderdeel van deze route is het volgen van een taalschakeltraject gericht op het bereiken van minimaal B1-niveau en andere (studie)vaardigheden die nodig zijn voor instroom in een Nederlandse opleiding.
• Zelfredzaamheidsroute: voor inburgeraars die een lage leerbaarheid hebben, moeite met het leren van de Nederlandse taal en in beperkte mate zelfredzaam zijn. De route is gericht op het leren van de taal, participatie en activering en zo veel mogelijk zelfstandigheid in de Nederlandse samenleving.

Naast het volgen van een leerroute zijn er nog twee andere verplichte onderdelen, namelijk de Module Arbeidsmarkt & Participatie (MAP) en het Participatieverklaringstraject (PVT). Deze worden aan alle inburgeringsplichtige nieuwkomers aangeboden. Deze handreiking richt zich op de uitvoering van het PVT.

Het PVT is sinds oktober 2017 verplicht voor inburgeringsplichtige nieuwkomers. Het traject richt zich op een nadere kennismaking met de Nederlandse kernwaarden en is onderdeel van een doorlopende leerlijn. In deze leerlijn komen inburgeraars op opeenvolgende momenten met de kernwaarden in aanraking. Door deze herhaling zal de kennis over de waarden eerder beklijven en krijgen ze meer betekenis. (1) Voldoende kennis over de kernwaarden en over de basisprincipes van de Nederlandse samenleving zijn een belangrijke voorwaarde om goed mee te kunnen doen in de Nederlandse samenleving.

Inburgeringsplichtigen komen dus onder andere via het PVT in aanraking met de kernwaarden. De in de participatieverklaring opgenomen kernwaarden zijn: vrijheid, gelijkwaardigheid, solidariteit en participatie.

Het PVT bestaat uit twee wettelijk verplichte onderdelen. Ten eerste is dit traject een inleiding in de kernwaarden. De inburgeraar maakt kennis met de fundamentele Nederlandse kernwaarden, rechten en begrippen zoals hierboven beschreven. Inburgeraars krijgen informatie over de democratie en de rechtstaat met aandacht voor sociale rechten (zoals recht op medische zorg en onderwijs). Ook worden de inburgeraars gewezen op een aantal plichten en de wijze waarop men in Nederland met elkaar omgaat.

Gemeenten kunnen deze inleiding in Nederlandse kernwaarden laten aansluiten bij de lokale behoeften, overige trajecten of activiteiten én de specifieke behoeften van de inburgeringsplichtige. Gemeenten zijn dus redelijk vrij om dit onderdeel zelf in te richten. Wel moet de inleiding minimaal één activiteit of excursie bevatten waarin een kernwaarde naar de praktijk wordt vertaald. Zo linkt de gemeente Rotterdam solidariteit aan een voorlichting door organisaties die vrijwilligerswerk organiseren. In deze voorlichting komt niet alleen aan bod wat vrijwilligerswerk inhoudt, maar ook hoe nieuwkomers bij kunnen dragen en zich aan kunnen melden.

Ten tweede bestaat het PVT uit de ondertekening van de Participatieverklaring. Met de ondertekening van de Participatieverklaring tonen inburgeringsplichtigen hun betrokkenheid bij de Nederlandse samenleving en hun bereidheid om daar actief aan bij te dragen. De inburgeraars geven hiermee aan kennis te nemen van de Nederlandse kernwaarden, deze te respecteren, de universele mensenrechten te eerbiedigen en hiermee niet in strijd zullen handelen. Dat betekent niet dat er geen ruimte is voor een andere mening.

De Participatieverklaring is in twaalf talen beschikbaar (zie Participatieverklaring in 12 talen). De Participatieverklaring moet in het Nederlands worden ondertekend. Gemeenten kunnen de te ondertekenen verklaringen bestellen bij DUO via de Portal inburgering. Zie voor nadere informatie: PVT waardepapieren bestellen via PIB - Inburgering: ketenpartners - DUO Zakelijk.

Net als bij de inleiding in kernwaarden hebben gemeenten ook bij de ondertekening van de Participatieverklaring de vrijheid om deze zelf vorm te geven.

Met de Wet inburgering 2021 (Wi2021) zijn een aantal wijzigingen ingevoerd in het PVT, namelijk:

• Het minimaal aantal uren dat besteed moet worden aan het PVT is uitgebreid naar twaalf uren. In het vorige inburgeringsstelsel (Wi2013) was dit één dagdeel. Deze intensivering betekent meer mogelijkheden voor herhaling en het creëren van een veilige sfeer en een vertrouwensband. Volgens onderzoek zijn dit belangrijke voorwaarden voor een succesvolle uitvoering.(1)
   
• Het PVT moet een activiteit of excursie bevatten waarin aandacht is voor een kernwaarde die naar de praktijk wordt vertaald. Uit onderzoek (2) blijkt dat bezoeken aan lokale waardendragers (zoals een vrijwilligerscentrale) bijdragen aan reflectie op en een beter begrip van de kernwaarden. Ook blijkt dat nieuwkomers voor hun verdere participatie het meest hebben aan praktische informatie. Bovendien sluit een bezoek aan een (maatschappelijke) organisatie goed aan bij de leefwereld en behoefte van inburgeringsplichtigen.
   
• Inburgeraars moeten in de Wet inburgering 2021 het traject binnen drie jaar doorlopen, in plaats van binnen één jaar. Hiermee wordt tegemoetgekomen aan de wens van gemeenten om meer tijd te krijgen voor het organiseren en inbedden van het PVT. Uit onderzoek (3) blijkt dat het aanbieden van het traject later in het inburgeringsproces positief uit kan pakken voor reflectie op en begrip van de kernwaarden. Aan het begin van het inburgeringstraject is er sprake van een lager taalniveau en is de verwachting dat de overdracht van de waarden minder effectief is.
   
• De tekst van de Participatieverklaring is gewijzigd ten opzichte van de versie uit de vorige Wet inburgering (Wi2013). Aanleiding hiervoor is het aangenomen amendement van de leden Becker en Segers tijdens de wetsbehandeling van de Wet inburgering 2021. (4) In de slotformule van de verklaring Wi2013 is in de verklaring Wi2021 toegevoegd: “…en dat ik de universele mensenrechten eerbiedig en niet daarmee in strijd zal handelen”.

  Met het amendement en de uitbreiding van de slotformule wordt beoogd het belang van mensenrechten en mensenrechtelijke vrijheden te benadrukken. Mensenrechten zoals het recht op ‘vrijheid’ zijn fundamentele, onaantastbare rechtsnormen die burgers persoonlijke vrijheid en een menswaardig bestaan geven en die zijn vastgelegd in verdragen. In Nederland zijn deze rechten vastgelegd in de Grondwet. Het is belangrijk dat inburgeringsplichtigen hiermee in het participatieverklaringstraject in aanraking komen. Zie de bijlage voor de Participatieverklaring.

In dit hoofdstuk bespreken we hoe de geïnterviewde gemeenten uitvoering geven aan het PVT en aan de waardenoverdracht.

Een verplicht element is de praktische activiteit of excursie. Dit kan een bezoek zijn aan een instelling of maatschappelijke organisatie met een link naar de lokale context. Ook excursies naar instellingen met nationaal-historische betekenis komen hiervoor in aanmerking. Daarnaast kunnen gemeenten dialoogsessies organiseren.

Al deze werkvormen komen in dit hoofdstuk aan bod door middel van praktijkvoorbeelden en belangrijke do’s en don’ts. Ook schetsen we enkele andere voorbeelden van werkvormen om kernwaarden naar de praktijk te vertalen.

We starten dit hoofdstuk met een aantal organisatorische uitgangspunten die de gemeenten die wij hebben gesproken, hanteren.

Zoals eerder gezegd zijn gemeenten grotendeels vrij om het Participatieverklaringstraject naar eigen inzicht vorm te geven. In deze paragraaf gaan we in op de organisatorische keuzes daarin en de invloed van de wetswijzigingen op de inrichting van het traject.

Organisatorische keuzes

De gemeenten vullen het praktische gedeelte van het PVT in door excursies aan te bieden met bijbehorende workshops. Voorbeelden van excursies zijn bezoeken aan Neeltje Jans, het wijkteam, het stadhuis of het Binnenhof. Regelmatig wordt ook gebruikgemaakt van het materiaal van ProDemos. Een vast onderdeel is een rondleiding door de gemeente waarin de inburgeraar kennismaakt met beschikbare voorzieningen als de bibliotheek of een verzorgingstehuis. Tijdens de workshops worden er in de meeste gevallen geschoolde tolken ingezet. Anderen zetten oud-deelnemers in die het PVT al hebben afgerond of maken ‘taalgroepjes’ waarin deelnemers voor elkaar vertalen. Een van de gemeenten biedt enkel workshops in het Nederlands aan.

De groepsindeling verschilt per aanpak. Sommige gemeenten kiezen ervoor de groepen op basis van taal samen te stellen, waarbij er een (professionele of vrijwillige) tolk of een oud-deelnemer wordt ingezet. Andere gemeenten kiezen ervoor om verschillende nationaliteiten bij elkaar te zetten en ze voor elkaar te laten vertalen. Beide aanpakken hebben, afhankelijk van de groepsgrootte, voor- en nadelen. Gemeenten kunnen een afweging maken wat voor hen en voor hun doelgroep het beste werkt.

Meer dan de helft van de geïnterviewde gemeenten werkt samen met externe partijen. Zowel de gemeenten als de externe partijen zijn tevreden over deze samenwerking. Een enkele gemeente kiest ervoor om de workshops zelf uit te voeren. Redenen hiervoor zijn onder andere de grootte van de gemeente, het budget en het aantal inburgeringsplichtigen. Maar ook het willen onderhouden van doorlopend contact met inburgeraars speelt een rol.

Vrijwel alle externe partijen en gemeenten maken gebruik van oud-deelnemers van het PVT. Inburgeraars kunnen zich herkennen in de oud-deelnemers en de oud-deelnemers kunnen een motiverende rol spelen en een voorbeeldfunctie vervullen. Naast oud-deelnemers wordt de hulp van vrijwilligers en (externe) trainers ingezet. Eigenschappen van zowel de vrijwilligers als de (externe) trainers die een gunstige uitwerking hebben op de begeleiding van het PVT zijn onder andere een cultuursensitieve instelling, stevig in de schoenen staan en durven afwijken van het programma.

De frequentie van de workshops en de excursies verschilt per gemeente. Gemiddeld duurt het PVT drie weken, waarbij het aantal uren uiteenloopt van twaalf tot 36 uur.

Wijzigingen in het traject op basis van de Wet inburgering 2021

Eén gemeente heeft het aanbod aangepast op basis van de wijzigingen in het PVT. In deze gemeente zijn drie nieuwe excursies toegevoegd aan het aanbod waaruit inburgeraars kunnen kiezen: het bezoeken van een bibliotheek of taalcafé, een bezoek aan een verzorgingstehuis en een bezoek aan een politieke instelling. Ook heeft deze gemeente ervoor gekozen het ondertekenen van het PVT over te dragen aan een externe partner. Het ondertekenen vindt nu plaats op de laatste workshopdag, waardoor inburgeraars geen extra vrije dag hoeven op te nemen.

Andere gemeenten hebben nog geen wijzigingen in hun aanbod aangebracht, maar zeggen blij te zijn met de extra ‘ademruimte’. Door de verlenging van de termijn kunnen inburgeraars eerst ‘landen’ voor zij aan het PVT beginnen. Andere gemeenten kiezen er juist voor om het traject zo vroeg mogelijk te starten. Een van de redenen hiervoor is de wens om de inburgeraar zo snel mogelijk te laten participeren in de samenleving.

De meeste gemeenten geven echter aan op dezelfde voet verder te gaan, zowel in het aanbod als in de afsluiting van het traject met het ondertekenen van het PVT. De wetswijzigingen zijn relatief kortgeleden doorgevoerd waardoor niet alle gemeenten al tijd hebben gehad hun voorzieningen aan te passen. Ook geeft een aantal gemeenten aan dat zij te maken hebben met een lage instroom van statushouders die onder de nieuwe wet vallen.

In de volgende paragrafen gaan we in op de verschillende werkvormen die gemeenten gebruiken in het PVT, namelijk:

• Bezoeken aan lokale instellingen in verschillende domeinen waar kernwaarden tot uiting komen (zoals werk, wonen, onderwijs, enzovoort), oftewel lokale waardendragers.
• Excursies naar instellingen van nationaal-historisch belang die een duidelijke link hebben met de relevante kernwaarden.
• Dialoogsessies.

Bezoeken aan ‘lokale waardendragers’ zijn uitstapjes in de lokale omgeving van de nieuwkomers waarbij zij de kernwaarden in de praktijk tegenkomen. Thema’s of domeinen waaraan de bezoeken worden gelinkt zijn bijvoorbeeld werk en inkomen, wonen, onderwijs en gezondheid. Deze bezoeken bieden nieuwkomers de mogelijkheid om te zien hoe de kernwaarde in de praktijk vorm krijgt. Onderstaande quote van een Syrische deelnemer illustreert hoe een bezoek aan een school gekoppeld is aan de kernwaarde gelijkwaardigheid:

Voorbeelden van bezoeken

In het afgelopen jaar zijn goede ervaringen opgedaan met allerlei bezoeken en activiteiten. Een voorbeeld hiervan is een bezoek aan de politie of wijkagent. Hoewel nieuwkomers dit bezoek van te- voren spannend vinden (voornamelijk vanwege negatieve ervaringen met de politie in het land van herkomst), reageren zij positief. De drempel om bij een wijkagent aan te kloppen, is nu minder groot. Bovendien leren agenten ook op hun beurt deze doelgroep en hun behoeften beter kennen.

Andere mogelijke locaties zijn: buurtcentra, verzorgingstehuizen, een zwembad, de bibliotheek, de huisarts, het sportcentrum en het gemeentehuis. Enkele leuke voorbeelden ontleend aan de pilot en aan Participatieverklaringstrajecten in gemeenten zijn:

Ook zijn er voorbeelden van bezoeken die meer in het teken van expressie van de deelnemers zelf staan (zie kader).

Het is belangrijk dat de bezoeken goed aansluiten op de behoeften van de doelgroep zodat nieuwkomers voor zichzelf de link leggen tussen de ‘abstracte’ kernwaarde en hun eigen leven. Dan beklijven de waarden waarschijnlijk beter. Een voorbeeld: tijdens een bezoek aan een vrijwilligerscentrale of een bibliotheek (in het kader van vrijheid, solidariteit en participatie) ervaren nieuwkomers hoe het er op deze locaties aan toegaat, welke hulp zij hier kunnen vinden en hoe zij hier eventueel zelf aan kunnen bijdragen.

Meerdere kernwaarden per bezoek bespreken

Een bezoek kan gekoppeld worden aan meerdere kernwaarden (zie onderstaand voorbeeld), maar bespreek deze kernwaarden dan wel expliciet met de nieuwkomers. Wanneer dit niet gebeurt zijn de bezoeken wellicht heel nuttig op het gebied van zelfredzaamheid, maar voegen zij minder toe aan de kennis van de Nederlandse kernwaarden. De kernwaarden kunnen het beste voorafgaand aan de activiteit en tijdens klassikale lessen besproken worden. Tijdens het bezoek zelf is daar namelijk vaak weinig gelegenheid of energie voor.

Organisatorisch aandachtspunt: goede samenwerkingspartners

Een belangrijke voorwaarde bij het bezoeken van lokale instellingen is het hebben van goede samenwerkingspartners. De locatie moet zich voldoende bewust zijn van het belang van het traject en kennis hebben van de doelgroep. Ook moet voor de organisatie duidelijk zijn wat er van het bezoek wordt verwacht. Het helpt om langs te gaan bij de locatie voorafgaand aan het bezoek. Het opstellen van een toelichting met daarin doel en inhoud van het programma kan de gastvrouw/heer helpen bij de voorbereiding.

Met deze werkvorm maken nieuwkomers kennis met de kernwaarden door het bezoeken van relevante maatschappelijke organisaties, instellingen en plaatsen die een duidelijke link hebben met een kernwaarde. Door deze excursies leren nieuwkomers tegelijkertijd over de geschiedenis van Nederland en krijgen ze meer gevoel bij ons land. Een nieuwkomer vertelt over het bezoek aan het openluchtmuseum (in het kader van solidariteit) in Arnhem:

Voorbeelden van excursies

Excursies worden steeds aan een specifieke kernwaarde gekoppeld. Een voorbeeld is een bezoek aan de Tweede Kamer in Den Haag waar de kernwaarde ‘participatie’ aan is gelinkt. In het onderstaande schema noemen we een aantal excursies waar in de pilotfase uit 2017 goede ervaringen mee zijn opgedaan.

Overwegingen bij musea die in het teken van oorlog en vrijheid staan

Veel organisaties die meededen aan de pilot waardenoverdracht bezochten in het kader van de kernwaarde ‘vrijheid’ een instelling die in relatie staat met de Tweede Wereldoorlog. Er zijn goede ervaringen opgedaan met excursies naar Kamp Westerbork. Deze bezoeken gaven nieuwkomers een gevoel van verbondenheid en herkenning. Omdat veel statushouders uit een oorlogsgebied komen, brengen dergelijke bezoeken ook een aantal risico’s met zich mee zoals triggering van trauma’s en herbelevingen. Het is dus belangrijk deze bezoeken goed te begeleiden. In de vorige handreiking gaven de pilotuitvoerders de volgende adviezen:

• Stel deelname niet verplicht en ga flexibel om met afmeldingen.
• Bereid nieuwkomers die wel deelnemen goed voor op de excursie en vertel duidelijk wat zij kunnen verwachten.

In de gemeente Nijmegen werd een bezoek gebracht aan het Nationaal Bevrijdingsmuseum 1944-45 in Groesbeek. Enerzijds beviel de excursie goed: de deelnemers kregen veel informatie over de geschiedenis van Nederland en werden zich volgens de uitvoerder meer bewust van het feit dat ze in een land leven waar ze trots op kunnen zijn. Anderzijds was een bezoek aan dit museum lastig omdat de meesten uit een oorlogsgebied komen. Nijmegen heeft daarom een aangepast programma opgesteld. Deelnemers wisten vooraf precies wat ze gingen zien en konden, als ze wilden, stukken overslaan. Bijvoorbeeld: een aantal koos ervoor om niet te kijken in de vluchtkelder waar een simulatie van een luchtalarm zou afgaan.

Bied nieuwkomers tijdens de excursie de mogelijkheid om bepaalde onderdelen van het programma over te slaan. Deze ‘opt-out’-mogelijkheid beviel de gemeente Nijmegen goed (zie voorbeeld).

Voor- en nabespreking

Omdat nieuwkomers niet vanzelf de link leggen tussen de excursie en een kernwaarde is het nodig de excursies voor en na te bespreken. Als de excursies zijn ingebed in een bestaand traject (zoals het Participatieverklaringstraject) kunnen hier aparte lesmomenten voor gereserveerd worden. De excursie en bijbehorende kernwaarde kan de trainer dan voorafgaand klassikaal bespreken en naderhand kan hier weer klassikaal op worden gereflecteerd. Een voorbeeld hiervan is het programma van de cursusaanbieder TopTaal (zie voorbeeld).

Keuze voor en samenwerking met instellingen

Bij de keuze voor de locatie is het raadzaam om eerst te informeren of de gekozen instellingen toegerust zijn op het ontvangen van deze doelgroep en of hun rondleidingen en materiaal goed bij deze groep aansluiten. Daarnaast moet het gebruik van tolken tijdens rondleidingen zijn toegestaan, omdat de informatie anders te moeilijk te volgen is voor nieuwkomers.

Ook dialoogsessies kunnen worden ingezet om de kennis over kernwaarden te vergroten en beter te begrijpen wat de betekenis is van deze waarden in Nederland. Door middel van reflectie en discussie kan kennis en erkenning van Nederlandse kernwaarden worden bewerkstelligd. Een belangrijk element in deze aanpak is dat de achtergrond en cultuur van de deelnemers als kapstok en referentiekader dienen om in gesprek te gaan. Door de Nederlandse cultuur te spiegelen aan de cultuur in het land van herkomst, krijgen abstracte waarden meer betekenis voor deelnemers.

Varianten van dialoogsessies

Er zijn verschillende manieren waarop een trainer zich kan positioneren voor een groep nieuwkomers en de dialoog kan aangaan. Een trainer kan zich bijvoorbeeld profileren als mensenrechtenambassadeur: welke waarden zijn vanuit het oogpunt van mensenrechten wel of niet goed? De trainer neemt dus zelf een standpunt in. Een vluchtelingenorganisatie heeft voor de pilot uit 2017 een driedaagse gespreksmodule ontwikkeld waarin de dialoog door mensenrechtenambassadeurs wordt geleid.

Anderzijds kan een trainer ook een discussie leiden zonder zelf een standpunt in te nemen. Een voorbeeld hiervan is de gemeente Leiden. Hun boodschap aan deelnemers is dat er veel culturele verschillen zijn, bijvoorbeeld in gebruiken en waarden, en dat het belangrijk is daar niet gelijk een waardeoordeel aan te hangen. Tegelijkertijd wordt uitgelegd hoe het in Nederland geregeld is, en hoe we hier met elkaar omgaan.

De pilot geeft geen aanleiding om te denken dat de ene gespreksmethode beter is dan de andere als het gaat om kennisoverdracht en begripsvorming onder deelnemers. Er zijn verschillende manieren om waarden te bespreken en hierover met elkaar in dialoog te gaan. Wel is het belangrijk om programmaonder­delen goed op elkaar af te stemmen. Als opeenvolgend verschillende methodes worden gehanteerd kan dat verwarrend werken voor de deelnemers.

Thema’s

In de dialoogsessies kan aandacht besteed worden aan waarden die voor nieuwkomers ‘anders’ of lastig zijn. Thema’s zijn bijvoorbeeld vrijheid van meningsuiting, religie en seksuele voorkeur, en gelijkwaardigheid tussen mannen en vrouwen. Door steeds gebruik te maken van voorbeelden uit het dagelijkse leven van de nieuwkomers zullen zij de waarden in hun eigen leven leren herkennen en (hopelijk ook) toepassen.

Om kernwaarden te vertalen naar de praktijk en ervoor te zorgen dat deze goed beklijven zijn veel verschillende werkvormen mogelijk. Inzet van deze werkvormen verbindt de kernwaarden aan de dagelijkse praktijk van inburgeraars wat tot een dialoog leidt en waardoor de waarden eerder blijven hangen.

Voorbeelden zijn:

• Stellingen behandelen met behulp van stoplichtkaarten. Deelnemers geven door hun stoplicht aan wat ze goed, fout of grappig vinden en beargumenteren vervolgens waarom ze dat vinden. Veel belasting betalen wordt bijvoorbeeld vaak als rood beoordeeld. Hier kan een dialoog starten over wat er gebeurt met belastinggelden.
   
• Kernwaarden bespreken aan de hand van simpele grafische figuren. Bijvoorbeeld een plaatje van managers en uitvoerenden naast elkaar om gelijkwaardigheid weer te geven.
   
• Het bespreken van ‘soft skills’. Ingaan op ongeschreven normen en waarden aan de hand van treffende voorbeelden. Bijvoorbeeld geluidsoverlast: wanneer is iets geluidsoverlast en hoe ga je hiermee om als je dit ervaart? Deze onderwerpen vinden ook aansluiting op kernwaarden, zoals solidariteit.
   
• Energizers tussen de workshops door. Beweging tussen thema’s door helpt deelnemers om daarna de aandacht er weer bij te kunnen houden.
   
• Deelnemers tijdens de workshop ‘loslaten’. Door ze de vrijheid te geven om even weg te lopen of door elkaar en door de trainer heen te praten, leren ze dat sommige zaken alleen werken als iedereen hieraan bijdraagt. Hiermee wordt de kernwaarde participatie aangestipt en besproken.
   
• Psychofysische oefeningen. Bijvoorbeeld: de groep in tweeën verdelen en beide groepen tegenover elkaar plaatsen. Van elke groep loopt één deelnemer naar de overkant. De deelnemers moeten elkaar passeren zonder elkaar te hinderen. Een fysieke ervaring waarbij de trainer bijvoorbeeld in kan gaan op het recht van de sterkste: als je een deelnemer passeert die heel groot en sterk is, ga je dan eerder opzij? Vrijheid is een abstract begrip, maar op deze manier wordt ‘rekening houden met elkaar’ meer concreet uitgebeeld.