Financiële toereikendheid van de energietoeslag
Inleiding
In 2022 hebben gemeenten de uitvoering van de energietoeslag op zich genomen. Omdat de uitvoering van generiek beleid door gedecentraliseerde gemeenten niet vanzelfsprekend is, toetst Divosa extra op de uitvoerbaarheid én betaalbaarheid van deze taak.
In de zomer van 2022 heeft Divosa een rapportage gemaakt op basis van een uitvraag over het bereik, de capaciteit en het budget van de energietoeslag. Inmiddels onderzoeken meerdere instanties de uitvoering van de energietoeslag en de aanpak van energiearmoede. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat een deel van de gemeenten een financieel tekort verwacht op de energietoeslag. (1) Dit blijkt ook uit signalen die Divosa ontvangt.
Inzicht in de financiële toereikendheid van het budget voor de energietoeslag
Om een beter gekwantificeerd beeld te krijgen van de financiële toereikendheid van het budget van de energietoeslag, heeft Divosa een beknopte vragenlijst voorgelegd aan gemeenten.
Op basis van de antwoorden van de 125 deelnemende gemeenten (2) − die in totaal 6 miljoen inwoners vertegenwoordigen − geeft deze rapportage een beeld van de mate waarin gemeenten een overschot, dan wel een tekort ervaren. Ook geeft het meer duiding aan de oorzaken van een eventueel tekort en hoe gemeenten dit opvangen.
Financiële toereikendheid: wat bedoelen we daarmee?
De financiële toereikendheid heeft betrekking op de beschikbare middelen voor de energietoeslag in verhouding tot de gemaakte kosten voor de aanvragen voor de doelgroep van inwoners met een inkomen tot 120% van het minimum. Hierbij gaat het zowel om de kosten om de toeslag uit te keren, als de kosten voor de uitvoering van de regeling. Denk bijvoorbeeld aan kosten voor personele inzet en ICT.
Gemeenten hebben beleidsvrijheid om aan te sluiten bij het lokale minimabeleid en te kiezen voor een andere inkomensgrens. We zien dat 75% van de gemeenten de 120%-norm aanhoudt. Geen van de ondervraagde gemeenten hanteert een inkomensgrens onder de 120%.
Een kwart van de ondervraagde gemeenten heeft ervoor gekozen om de doelgroep te vergroten door de energietoeslag beschikbaar te stellen aan inwoners met een inkomen tot 130%, 140% of zelfs 150%.
De financiële consequenties voor het vergroten van de doelgroep zijn voor de gemeenten zelf. Dit hebben we in de vragenlijst expliciet aangegeven. We hebben gevraagd naar het overschot en/of tekort voor de doelgroep tot 120%. (3)
Lokale noodfondsen
Divosa krijgt signalen dat gemeenten bezig zijn om lokale noodfondsen op te zetten (naast de bijzondere bijstand), omdat de energietoeslag niet toereikend is voor de omvang van het energieprobleem. In hoofdstuk 5 geven we een eerste beeld hoe en in hoeverre gemeenten hier invulling aan geven.
Voetnoten
- Gemeenten: Energiearmoedebeleid in stroomversnelling, knelpunten in de uitvoering (TNO, november 2022)
- In de methodologische verantwoording lees je meer over de respons.
- De exacte doelgroep ligt iets genuanceerder; het moet gaan om zelfstandige huishoudens, waarbij de gemeente dit begrip zelf mag invullen. Zie de handreiking eenmalige energietoeslag van Stimulansz voor een toelichting hierop.
1 Bijna de helft van de gemeenten heeft een financieel tekort op de energietoeslag
Met 48% is het aantal gemeenten met een financieel tekort op de energietoeslag groter dan gedacht. In het eerdere rapport van Divosa bleek een derde een tekort te verwachten, een derde verwachtte een overschot of uit te komen en een derde gaf aan er nog geen zicht op te hebben. Inmiddels hebben de meeste gemeenten zicht op de toereikendheid van de middelen; we zien dat ongeveer de helft van de gemeenten tekort komt en ongeveer de helft uitkomt of een overschot heeft.
Een beperkt aantal gemeenten kan dit nog niet goed beoordelen, omdat zij nog aanvragen voor de energietoeslag binnenkrijgen of in behandeling hebben.
Op basis van de peiling lijkt het dat gemeenten met minder dan 100.000 inwoners vaker tekort komen dan de grote gemeenten (zie onderstaande tabel). Maar omdat het beperkte aantallen betreft, moeten we voorzichtig zijn met het trekken van harde conclusies.
Zo blijkt bij nadere uitvraag onder de G4-gemeenten − die in de peiling niet zijn vertegenwoordigd − dat twee van die vier ook tekortkomen. Naast de gehanteerde verdeelsleutel, geven zij als één van de verklaringen dat er bij de verdeling van de middelen geen rekening is gehouden met het aantal huishoudens dat in een schuldregeling zit, terwijl deze doelgroep gezien het besteedbaar inkomen wel in aanmerking komt voor de energietoeslag.
In hoeverre er sprake is van een financieel tekort op de middelen van de energietoeslag 2022, naar omvang van de gemeente (n=125)
| < 50.000 inwoners (n=89) | 50.000-100.000 (n=25) | > 100.000 (n=11) | |
|---|---|---|---|
| Tekort | 53% | 44% | 18% |
| Precies genoeg | 29% | 20% | 27% |
| Overschot | 14% | 32% | 55% |
| Weet niet | 4% | 4% | 0% |
2 Doorsneetekort betreft 15% van het budget
De middelen die zijn verstrekt voor de energietoeslag zijn een optelsom van uitkerings-en uitvoeringskosten. Het is naar het eigen inzicht van de gemeente hoe zij deze middelen verdelen. Gemeenten zien het tekort ontstaan op de gecombineerde kosten of uitsluitend de uitkeringskosten. Het tekort wordt nauwelijks ervaren op enkel de uitvoeringskosten.
Omvang van tekorten en overschotten
We zien een behoorlijke spreiding in de omvang van het tekort, variërend van 2% tot 100% ten opzichte van de ontvangen middelen voor het uitkeren en het uitvoeren van de energietoeslag.
In doorsnee kwamen de tekortgemeenten uit op een tekort van 15% van het budget; voor de helft van de gemeenten was het tekort minder dan 15%, voor de andere helft meer.
We zien ook een spreiding bij de 21 gemeenten met een overschot. Dit overschot varieert van 3% tot 22% ten opzichte van de middelen die deze gemeenten hebben gekregen voor de energietoeslag. De gemeenten met een overschot houden in doorsnee 12% van het budget over.
3 Tekort budget als gevolg van het grote bereik van gemeenten
77% van de gemeenten geeft aan dat de financiële ontoereikendheid van de middelen voor de energietoeslag komt doordat er meer aanvragen zijn dan vooraf verwacht.
In de Divosa uitvraag over de eerste helft van het jaar bleek bijna driekwart van de huishoudens tot 120% van het sociaal minimum al te zijn bereikt. Dit zal in de tweede helft van het jaar alleen maar zijn gestegen. De meeste gemeenten gaven aan dat ze bereikcijfers van rond de 90% hebben; een aantal gaf aan boven de 100% uit te komen.
De gemeenten die een andere oorzaak zien voor het tekort, zetten voornamelijk vraagtekens bij de compensatiesystematiek van het Rijk. Het aantal aanvragen dat zij kregen was zoals verwacht, maar de toegekende middelen zijn lager uitgevallen dan verwacht.
Een aantal gemeenten vergelijkt de middelen die zij voor de energietoeslag hebben gekregen vanuit Rijk met de minimascan die zij onlangs hebben laten uitvoeren. Het aantal inwoners met een inkomen tot 120% van het sociaal minimum is bij sommige gemeenten fors hoger dan het door het Rijk vastgestelde aantal, op basis waarvan de middelen zijn toegekend. Zo gaf één van de gemeenten aan dat het aantal huishoudens met een laag inkomen ruim 20% hoger is.
Tekort op de uitvoeringskosten
Ook het tekort op de uitvoeringskosten wordt hoofdzakelijk veroorzaakt doordat er meer aanvragen zijn. Gemeenten vertellen dat de middelen die zij hebben gekregen niet toereikend zijn voor de uitkeringskosten, laat staan dat er nog iets overblijft voor de uitvoeringskosten. Een deel van de ondervraagde gemeenten geeft daarbij aan dat de afhandeling van de aanvragen meer werk kost dan verwacht. Ook wordt er naar duurdere capaciteitsoplossingen (zoals inhuurkrachten) gegrepen om het werk te kunnen uitvoeren.
4 Dekking van het tekort
Om de tekorten op de uitkeringskosten te dekken, halen de meeste gemeenten middelen uit de algemene middelen, gevolgd door de inzet van beschikbare middelen voor de bijzondere bijstand.
Bij navraag naar de wijze waarop het tekort op de uitvoeringskosten wordt gedekt, was niet expliciet de antwoordoptie ‘uit de algemene middelen’ benoemd. Echter, de ondervraagde gemeenten die ‘anders’ aangeven, benoemen unaniem dat ze de algemene middelen of algemene reserves hebben aangesproken.
Uit de reacties blijkt dat het tekort aan middelen zijn weerslag kan hebben op de kwaliteit van de dienstverlening van de gemeente. Zo geven zeventien gemeenten aan dat de extra uitvoeringskosten worden opgevangen door inzet van andere collega’s, waardoor de dienstverlening elders vertraging kan oplopen.
5 Ruim een kwart van de gemeenten heeft een lokaal noodfonds ingericht
Gemeenten zien dat de energietoeslag niet voldoende toereikend is voor alle inwoners om de verhoogde energielasten en de hoge inflatie van 2022 op te vangen. Zij zien dat, ondanks alle regelingen, een deel van hun inwoners structureel nog steeds niet kan rondkomen.
Gemeenten hebben het heft in eigen handen genomen om lokaal een oplossing te vinden voor deze bestaansonzekerheid. 28% van ondervraagde gemeenten heeft hiervoor een lokaal noodfonds (opgericht); nog eens 9% bevindt zich in de verkennings- of ontwikkelfase van een noodfonds.
Veruit de meeste noodfondsen (82%) richten zich op inwoners. Overige doelgroepen zijn maatschappelijke organisaties, ondernemers of schuldhulpverlening (‘een regelvrij budget’ om zelf over te beslissen).
Op welke inwoners en situaties het noodfonds zich richt, varieert per gemeente. Bij een derde van de gemeenten met noodfonds is het noodfonds bedoeld voor uitzonderlijke, schrijnende en/of acute situaties, zonder verdere specificering van de doelgroep. Zo geeft een gemeente aan: 'We hebben een noodfonds ingericht voor schrijnende gevallen. We hebben geen specifieke doelgroep daarbij gedefinieerd, maar we voorzien dat we met dit noodfonds de inkomensgroepen bereiken die nét buiten de toekenning van de energietoeslag vallen en inwoners die we normaal niet zien.'
Eén op de vijf gemeenten met een noodfonds richt zich specifiek op de middeninkomens die niet meer in staat zijn om rond te komen. Ook benoemt één op de vijf expliciet dat het noodfonds breed inzetbaar is en zich niet alleen op energiegerelateerde problemen richt. Het budget is dan bedoeld voor bijvoorbeeld woninginrichting, boodschappen of het vernieuwen van identiteitsdocumenten. Vaak kan een aanvraag hiervoor alleen door hulpverleners worden ingediend.
Andere aanvullende voorzieningen
Aanvullend op of in plaats van een noodfonds blijkt een derde van de ondervraagde gemeenten ook andere aanvullende voorzieningen te treffen (zie onderstaande grafiek). Dit gebeurt op verschillende manieren. Zo heeft bijna de helft van hen een maatwerkvoorziening getroffen.
Ook breiden gemeenten de bijzondere bijstand uit door inkomensgrenzen te verruimen of het budget te vergroten. Een deel van de gemeenten met aanvullende voorzieningen geeft aan dat inwoners gebruik kunnen maken van reeds bestaande externe fondsen, zoals SUNN, voorzieningen via kerken of een lokaal hulpfonds.
Al met al kunnen we dus stellen dat het merendeel van de gemeenten naast de uitvoering van de energietoeslag nog extra stappen zet om de inwoners te ondersteunen.
