Grip op uitgaven jeugdzorg? Geen quick-fixes, wel mogelijkheden…

Laatste update: 20 mei 2025

De jeugdzorg in Nederland kampt met diverse grote problemen, die in 2025 nog steeds aanhouden. Vaak ligt de oorzaak hiervan in financiële tekorten waarmee gemeenten te kampen hebben, maar het kan ook het gevolg zijn van personele krapte. In dit overzicht richten we ons op het financiële aspect. De personele issues laten we hier buiten beschouwing, daar is al het nodige over verschenen: Hoe ga je om met personeelstekort in het sociaal domein?

Ondanks de extra middelen uit de voorjaarsnota lijken de tekorten op de jeugdzorg een structureel gegeven te blijven. We krijgen hier regelmatig vragen over van onze leden. Nu de hervormingsagenda - in elk geval op de korte termijn - geen soelaas lijkt te gaan bieden voor de financiële tekorten, zullen gemeenten eigen afwegingen moeten maken.

Daarom hebben wij een aantal maatregelen die al door verschillende gemeenten zijn of worden genomen op een rij gezet. We beperken ons tot het ‘wat’. Voor antwoorden op de ‘hoe’-vraag zijn voldoende publieke bronnen te vinden. Aan het eind van deze tekst vind je een bronnenoverzicht met links naar deze documenten.

Wellicht overbodig, er zijn geen quick-fixes voor de (financiële) problemen in de jeugdzorg. We willen je helpen om zicht en grip te krijgen op de bedrijfsvoering en financiën. Dit alles zal het structurele tekort dat je op de jeugdzorg hebt niet oplossen maar het zal wel bijdragen aan het (geleidelijk) terugdringen van je financiële tekort.

Het gaat in dit stuk dus voornamelijk over het beperken van de uitgaven. Duidelijk mag zijn dat bezuinigingen op de jeugdzorg in de regel niet zullen bijdragen aan een hogere kwaliteit of zelfs het op een vergelijkbaar niveau houden hiervan. Waar we hier ook geen rekening mee houden is de (politieke) gevoeligheid van bepaalde ingrepen. Dat zul je in je eigen gemeente moeten aftasten.

Voordat we de maatregelen op een rij zetten, kijken we eerst even terug. In (de financiering van) de jeugdwet zit een aantal weeffouten die je niet zelf kunt oplossen. Hiervoor is er de hervormingsagenda en het advies van de Commissie Van Ark.

Terugkijkend kunnen we stellen dat de decentralisatie was gebaseerd op onrealistische verwachtingen over de capaciteit van gemeenten om de jeugdzorg efficiënt en effectief te organiseren. De decentralisatie ging gepaard met ingrijpende bezuinigingen, die de financiële basis van de jeugdzorg op voorhand ondermijnden. Gemeenten kregen en krijgen onvoldoende middelen om de transitie goed uit te voeren en zorg adequaat te organiseren. Dit financiële knelpunt wordt naar verwachting niet binnen afzienbare tijd opgelost.

Inmiddels krijgt één op de zeven jongeren een of andere vorm van jeugdzorg. De afgelopen jaren is het aantal jongeren dat gebruik maakt van jeugdzorg weliswaar gestabiliseerd, maar de kosten van de jeugdzorg stijgen door allerlei factoren nog fors.

Ook veel aanbieders kampen met acute financiële problemen. Naar schatting 30% heeft het financieel (te) zwaar, wat de continuïteit en toegankelijkheid bedreigt. Vooral de traditionele, grote(re) aanbieders kampen met hoge personeelskosten en andere vaste (huisvestings-)lasten en tarieven die onder druk staan. Ze doen daarom met enige regelmaat een beroep op gemeenten om financieel bij te springen. Het is aan de individuele gemeente om ervoor te kiezen dat al dan niet te doen. Dit laten we hier verder buiten beschouwing.

De sector is door de decentralisaties sterk versnipperd geraakt. Gemeenten hebben de decentralisaties ook letterlijk genomen en elk een eigen beleid gemaakt. Dit leidt tot onoverzichtelijkheid met als gevolg wantrouwen tussen inwoners, aanbieders, gemeenten en het Rijk. Dit bemoeilijkt een gezamenlijke aanpak. Er is een gebrek aan regionale en domeinoverstijgende samenwerking, wat de kwaliteit van de zorg en dan met name de specialistische zorg beïnvloedt.

Tenslotte, de versnipperde toegang met een zelfstandige indicatiebevoegdheid voor (huis-)artsen en gecertificeerde instellingen draagt niet bij aan het grip krijgen op de kosten. Zij kunnen immers zonder afstemming met de gemeente een voorziening voorschrijven, de gemeente staat uiteindelijk wel aan de lat als het gaat om de kosten.

Er zijn verschillende soorten maatregelen die je kunt treffen. Je kunt inzetten op een efficiëntere bedrijfsvoering en effectievere uitvoering, maar ook op meer fundamentele beleidskeuzes als het gaat om wat je als gemeente wel of niet wil doen. Het eerste ligt in de regel bij de uitvoeringsorganisatie en is makkelijker te realiseren, het laatste meestal bij de politiek die met de verkiezingen op komst, ‘nee’ zeggen vaak lastig vindt.

Op basis van diverse rapporten hebben we een aantal maatregelen geselecteerd die je kunt inzetten om (beter) grip te krijgen op de kosten. Een aantal van deze maatregelen kun je op korte termijn realiseren, andere zullen meer tijd vergen. In dit overzicht staan groen en rijp door elkaar.

Informatiegestuurd werken

Door het verzamelen en analyseren van kwantitatieve, kwalitatieve en consistente data, kunnen gemeenten beter inzicht krijgen in de behoeften van kinderen en gezinnen. Dit helpt bij het identificeren van trends en patronen die essentieel zijn voor het ontwikkelen van effectieve interventies. Dit beperkt zich overigens niet tot de jeugdzorg, maar geldt zeker ook voor de andere beleidsvelden als Wmo, Werk en Inkomen en Schuldhulp.

Het gebruik van data kan helpen om de effectiviteit ervan te meten en de juiste interventies te kiezen, wat kan leiden tot betere keuzes en allocatie van middelen. Nu is dit makkelijker gezegd dan gedaan. Er zijn behoorlijke investeringen voor nodig en er gaat zeker wel enige tijd overheen voordat je dashboard operationeel is en de informatie hebt om beleid te maken, de uitvoering erop in te richten en de kwaliteit te bewaken.

Effectiviteit

Niet onbelangrijk is aandacht voor kosteneffectiviteit van jeugdinterventies. De effectiviteit van interventies in de jeugdzorg is een complexe kwestie. Slechts zo’n 10% van de interventies in de jeugdzorg wordt als bewezen effectief beschouwd, gebaseerd op onderzoek met controlegroepen en willekeurige toewijzing. In de Databank Effectieve Jeugdinterventies staan erkend effectieve interventies voor hulp bij opgroeien en opvoeden beschreven. Dat wil niet zeggen dat interventies die de lijst niet gehaald hebben, niet effectief kunnen zijn, maar dat het niet bewezen is dat ze het zijn. Het kan nooit kwaad om je eigen (ingekochte) aanbod nog eens tegen het licht te houden.

Inkoop

We gaan ervan uit dat inkoop geen louter technisch proces is dat volledig rationeel te optimaliseren is. Het is óók opereren in een complexe, veranderende en deels onbekende context. Een belangrijke vraag is dan ook hoe die context nader te duiden zodat die wat minder ‘de grote onbekende’ is. Recent heeft Divosa een handreiking gepubliceerd gericht op dit thema: Inkoop in het sociaal domein: een helpende hand voor (beginnende) managers.

Fraudebestrijding

Gesteld kan worden dat fraude in het sociaal domein een serieus probleem is dat aandacht verdient. Schattingen gaan ervan uit dat tussen de 5 en 8% van het totale zorgbudget weglekt aan misbruik, oneigenlijk gebruik en fraude. Regelmatig verschijnen er berichten in de media over fraude en hoge winsten in de zorg. Door bewustwording, preventie en gerichte handhaving kunnen gemeenten bijdragen aan het terugdringen van fraude en het waarborgen van een rechtmatige besteding van zorggelden. En de kosten terugbrengen. Lees meer hierover in de handreiking over inkoop.

Preventie

Over ‘preventie’ is al veel geschreven, maar hét model hiervoor is nog niet gevonden. In algemene zin kun je wel stellen dat in plaats van te focussen op specifieke risicogroepen en telkens maar maatwerkvoorzieningen in te zetten, gemeenten zeker in staat moeten zijn om brede op preventie gerichte interventies kunnen implementeren die een groot bereik hebben en laagdrempelig zijn. Het versterken van de sociale basis (zie verderop in deze tekst) behoort daar zeker ook toe.

Relatie met het onderwijs

Gemeenten kunnen de jeugdzorg beter laten aansluiten op het onderwijs door een gezamenlijke aanpak te ontwikkelen. Dit kan helpen om problemen op school aan te pakken voordat ze escaleren. Zo kan het behulpzaam zijn om maatschappelijk werkers te laten samenwerken met onderwijsinstellingen of ze er zelfs te positioneren. Schakel dan de school in om de ouders te betrekken bij het oplossen van de problematiek van kinderen. Vaak zijn problemen bij kinderen terug te voeren op de situatie thuis.

Belangrijk in deze is ook dat de band tussen school/docent en leerling in stand blijft. Deze band wordt nogal eens doorgesneden als een voorziening in de jeugdzorg wordt ingezet, met als gevolg dat een kind wordt ‘losgelaten’ door de school en vervolgens naar het speciaal onderwijs ‘doorzakt’. Daarna is terugkeer naar het reguliere onderwijs vrijwel onmogelijk en wacht dit kind de praktijkschool en daarna een wankele positie op de arbeidsmarkt.

Relatie met schulden

Hoewel er geen exact percentage is voor het aandeel van jeugdzorg waarbij financiële problemen van de ouders een rol spelen, is het duidelijk dat deze problemen een significante invloed hebben op de situatie van veel gezinnen die gebruik maken van jeugdzorgdiensten.

Het CBS geeft aan dat ongeveer 25% van de huishoudens met minderjarige kinderen die jeugdzorg ontvangen, sociaaleconomische problemen heeft. Financiële problemen zijn vaak samenhangend met andere risicofactoren zoals psychische problematiek, echtscheiding en justitiecontacten. Toch zien we (te) vaak dat er een op het kind toegesneden voorziening uit de jeugdzorg wordt ingezet, maar de onderliggende problemen niet worden aangepakt. De vraag moet gesteld worden of jeugdzorg in deze gevallen eigenlijk niet nodig zou moeten zijn, maar of een op het gezin gerichte aanpak van onder meer schuldenproblematiek, uiteindelijk niet succesvoller en wellicht goedkoper is.

Actieve wijkteams

‘Actieve wijkteams’ zijn toegerust om een deel van de ambulante jeugdhulptrajecten in de gemeente zelf uit te voeren en daarmee kostbare zorgtrajecten te voorkomen. Zij lijken beter te werken dan ‘niet-actieve wijkteams’ die inwoners alleen doorverwijzen naar de gemeente voor maatwerktrajecten en zelf geen ondersteuning bieden.

Versterken sociale basis

Het versterken van de sociale basis verwijst naar het proces waarbij de onderlinge verbindingen en samenhang binnen wijken, buurten en dorpen worden verbeterd, zodat mensen beter voor elkaar kunnen zorgen en meer eigen regie en zeggenschap over hun leven krijgen. Het gaat om het ondersteunen en versterken van informele sociale verbanden zoals netwerken, groepen, verenigingen en gezinnen, maar ook om het toegankelijk maken en ondersteunen van formele voorzieningen zoals buurthuizen, bibliotheken en welzijnsorganisaties.

Relatie met de huisarts

Al sinds de start van de decentralisaties zijn Praktijkondersteuners bij de huisarts actief. Uit onderzoeken blijkt dat inzet van een POH’er niet direct leidt tot een lager beroep op jeugdzorg, maar dat het inzetten van praktijkondersteuners kan wel helpen om lichte hulp te bieden en de toegang tot zwaardere hulp te bewaken, waardoor minder jeugdigen doorverwezen worden naar intensieve jeugdzorg.

Gemeenten kampen met financiële beperkingen, waardoor ze voor moeilijke afwegingen kunnen komen te staan hoe ze hun middelen het beste kunnen inzetten om zo veel als mogelijk kwetsbare groepen effectief te ondersteunen. Een gemeenteraad wil in de regel graag alle inwoners die dat nodig hebben, ondersteunen. Ook voelt de gemeenteraad de maatschappelijke druk en publieke opinie. Dat kan het lastig maken om ook 'nee' te zeggen.

Focussen op beïnvloedbare factoren

Aangezien gemeenten op een deel van de te maken kosten geen of weinig invloed hebben, ligt het voor de hand om het zwaartepunt van de beheersmaatregelen te leggenbij thema's en producten waar de gemeente wel invloed op heeft.

Dat klinkt als een open deur, maar we zien nog met enige regelmaat dat ingezette maatregelen zich ook richten op -bijvoorbeeld- een groter deel van het macrobudget te kunnen ontvangen. Ook zien we dat gemeenten proberen in te grijpen in indicaties van huisartsen en zo zich op medisch terrein begeven. Dat wordt dan vervolgens afgestraft door de rechterlijke macht. Een ander voorbeeld: de kwaliteit van deze zorg is in handen van de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ). Dit betekent dat gemeenten niet of nauwelijks kunnen ingrijpen in hoe de zorg daadwerkelijk wordt uitgevoerd en gecontroleerd.

Demedicalisering

Demedicaliseren is het proces waarbij problemen, situaties of gedragingen niet langer als medische aandoeningen worden gezien of behandeld, omdat dat op basis van de aard van het probleem niet nodig is. In de samenleving is er een tendens om steeds meer verschijnselen als ziekten te behandelen. Niet elk probleem hoeft op een medische wijze verklaard of opgelost te worden. Vaak ligt de oorzaak buiten de jeugdige, bijvoorbeeld in geval van sociale factoren.

In de geestelijke gezondheidszorg wordt demedicaliseren gezien als een manier om te voorkomen dat sociale problemen zoals armoede, eenzaamheid of discriminatie als psychiatrische diagnoses worden bestempeld, terwijl deze beter via sociale interventies kunnen worden aangepakt. In de praktijk betekent demedicalisering dat professionals alternatieve én lichtere oplossingen buiten het medische- of jeugdzorgdomein zoeken.

Normalisering

Normalisering is het proces waarbij de zorgvraag wordt gereduceerd door de eigen verantwoordelijkheid van jeugdigen, opvoeders en hun sociale netwerk te benadrukken. Het doel is om onnodig problematiseren en etikettering van kinderen te voorkomen. Het stimuleert het gebruik van collectieve en algemene voorzieningen in plaats van individuele hulptrajecten, waardoor de inzet van specialistische hulp kan worden verminderd.

Afbakening van jeugdzorg

De exacte reikwijdte van de jeugdzorg is nog onderwerp van aanscherping, maar gemeenten zijn niet verplicht hulp te bieden als er geen daadwerkelijke hulpvraag is die niet door het sociale netwerk kan worden opgelost. Gemeenten kunnen de reikwijdte van jeugdhulp beperken door bepaalde vormen van hulp uit het aanbod te schrappen, zoals dyslexieondersteuning. Je kunt op productniveau nagaan wat wel en niet in je aanbod moet zitten.

Ontschotte financiering.

Ontschot financieren van het sociaal domein is niet dé oplossing voor het tekort, maar helpt wel bij een integrale aanpak. Er is dan immers geen discussie meer over uit welk potje wat betaald moet worden. Feitelijk ontvangen gemeenten via het gemeentefonds hun middelen voor het sociaal domein al grotendeels ontschot. We zien dat veel gemeenten er vervolgens intern toch hekjes omheen zetten.

Gemeenten kunnen werken aan een geïntegreerd financieringssysteem dat verschillende vormen van ondersteuning combineert, zoals de Jeugdwet en de WMO. Dit om dubbele uitgaven te voorkomen en middelen beter te alloceren. In de praktijk betekent dit dat er meer flexibiliteit en autonomie is voor medewerkers om middelen te besteden, in plaats van dat de verschillende onderdelen van de gemeente elk een specifiek budget ontvangen.

Top-X-aanpak

Eén gezin - één plan - één regisseur. Met deze gedachte zijn de decentralisaties ooit begonnen. Verwacht werd dat dit een behoorlijke kostenbesparing met zich mee zou brengen. Nu is dat laatste niet uitgekomen, maar achter deze gedachte zit wel een bepaalde logica.

Je kunt als gemeente een ranglijst maken van de ‘duurste’ huishoudens in je gemeente. Door het gezin en niet de jeugdige als uitgangspunt te nemen, kun je dubbelingen in het gebruik van voorzieningen eruit halen, kijken of er algemeen inzetbare alternatieven zijn voor maatwerkvoorzieningen aan meerdere gezinsleden en zo kosten besparen.

Dat gaat verder dan alleen de jeugdzorg (je hebt de informatie in je systemen zitten) de kunst is om deze overzichten eruit te halen. Als je dan in kaart brengt welke hulp deze gezinnen ontvangen, kun je bijvoorbeeld door de inzet van een gespecialiseerde consulent kijken of multigebruik van (deels) overlappende voorzieningen niet kan worden teruggedrongen.

Grip op uitgaven jeugdzorg? Geen quick-fixes, wel mogelijkheden…

Maatregelen

Inhoud

Grip op uitgaven jeugdzorg? Geen quick-fixes, wel mogelijkheden…

Inleiding

Korte analyse van de knelpunten

Maatregelen

Zicht op de jeugdzorg

Informatiegestuurd werken

Bedrijfsvoering

Effectiviteit

Inkoop

Fraudebestrijding

Preventie

Relatie met het onderwijs

Relatie met schulden

Actieve wijkteams

Versterken sociale basis

Relatie met de huisarts

Keuzes maken

Focussen op beïnvloedbare factoren

Demedicalisering

Normalisering

Afbakening van jeugdzorg

Geïntegreerde Financiering

Bronnen