Divosa Benchmark Werk & Inkomen • Jaarrapportage 2023
Laatste update: 29 april 2024Samenvatting
Negen kerncijfers over de uitvoering van de Participatiewet in 2023. *% mensen in bijstand dat parttime werkt / **% mensen met loonkostensubsidie t.o.v. aantal mensen in de bijstand / De cijfers zijn gemiddelden per jaar.
Inleiding
De Divosa Benchmark, een samenwerking van Divosa, Stimulansz en BMC Onderzoek, bestaat uit de benchmarks Werk & Inkomen, Armoede & Schulden en Statushouders & Inburgering. De benchmarks geven het meest volledige en actuele beeld van de uitvoeringspraktijk en bieden gemeenten de mogelijkheid zich te vergelijken met andere gemeenten.
In de Divosa Benchmarks besteden we uitgebreid aandacht aan benchlearning en de verhalen achter de cijfers. Individuele gesprekken en bijeenkomsten op regionaal en landelijk niveau bieden de ruimte voor inspiratie, duiding en analyse, en deelnemers kunnen praktijkvoorbeelden uitwisselen. Zo ondersteunt de Divosa Benchmark gemeenten bij het proces van leren en verbeteren.
Ontwikkeling
In deze jaarrapportage van de Divosa Benchmark Werk & Inkomen hebben we een selectie gemaakt van een aantal basisgegevens die de uitvoering van de Participatiewet in beeld brengen. Deze zijn ook voor niet-benchmarkdeelnemers interessant. We presenteren de cijfers op landelijk niveau en naar gemeentegrootteklasse.
Om ontwikkelingen over de jaren heen in beeld te brengen, hebben we (waar mogelijk) data toegevoegd uit eerdere jaarrapportages van de Divosa Benchmark Werk & Inkomen.
Representatief
Aan de Divosa Benchmark Werk & Inkomen nemen 245 gemeenten deel. In deze rapportage zijn de cijfers van 234 gemeenten meegenomen.
De cijfers representeren 88% van de bijstandspopulatie. Daarmee is de benchmark representatief.
Kijk voor meer informatie over de Divosa Benchmark op divosa-benchmark.nl.
Volumeontwikkeling bijstand
Daling van het bijstandsbestand stagneert
In 2023 daalde het bijstandsbestand nauwelijks (0,5%). De in 2021 ingezette daling van het bestand stagneerde. In grotere steden daalde het bestand met 1%. Gemeenten met minder dan 50.000 inwoners zagen het bestand licht stijgen (0,6%). Als we alleen naar de algemene bijstand kijken (dus zonder IOAZ, IOAW en Bbz), dan zien we een stijging van 0,1%.
47% van gemeenten ziet bijstandsbestand stijgen
Hoewel er landelijk nog sprake is van een minimale daling van het bestand, zag in 2023 47% van de gemeenten het bijstandsbestand stijgen. Het bijstandsbestand stijgt wanneer de instroom hoger is dan de uitstroom. In sommige gevallen is er sprake van een lage uitstroom bij gemeenten, waardoor het bijstandsbestand stijgt. In andere gevallen is een dalend bestand sterker toe te wijzen aan een stijgende instroom.
53% van de grote gemeenten zag een daling van hun bestand in 2023. 44% van de grote gemeenten zag het bestand stijgen. Ter vergelijking: in 2022 zag slechts 3% van de grote gemeenten een stijging van het bestand.
Voor alle grootteklassen geldt dat het aantal gemeenten met een stijging van het bestand aanzienlijk is toegenomen in 2023. Voor de kleinere gemeenten geldt dat er sneller sprake is van een relatief grote stijging of daling. Doordat het totaal aantal bijstandsgerechtigden binnen deze gemeenten relatief laag is, hebben fluctuaties zwaardere effecten. Hier kan toeval dus vaker een factor zijn.
Hoewel de krapte op de arbeidsmarkt in 2023 voortduurde en de werkloosheid nauwelijks toenam, zagen veel gemeenten na een daling van de bestanden in de afgelopen twee jaar, in 2023 het aantal mensen in de bijstand weer licht stijgen. De stijging is te zien bij mannen en vooral onder jongeren.
Eind december 2023 ontvingen 401 duizend personen tot de AOW-leeftijd een algemene bijstandsuitkering. Dat zijn 4.000 personen meer dan een jaar eerder, een stijging van ruim 1 procent. Met name onder mannen en jongeren tot 27 jaar nam het aantal bijstandsgerechtigden toe. Dit blijkt uit nieuwe, voorlopige cijfers van het CBS.
In- en uitstroom in de bijstand
Instroompercentage stijgt
In 2023 was de instroom in de bijstand 24,1%. Het instroompercentage geeft een beeld van hoeveel nieuwe bijstandsuitkeringen gemeenten in een jaar toekennen. Het instroompercentage is het aandeel nieuw toegekende bijstandsuitkeringen in 2023 ten opzichte van het totale bestand van eind 2022. Zaten er eind 2022 bijvoorbeeld 1.000 mensen in de bijstand, dan zouden er bij een instroompercentage van 24% in 2023 dus 240 nieuwe mensen zijn ingestroomd.
In gemeenten met minder dan 50.000 inwoners is het instroompercentage hoger, namelijk 27,5%. Ook in gemeenten met 50.000 tot 100.000 inwoners is het instroompercentage hoger, namelijk 25,5%. In gemeenten met meer dan 100.000 inwoners is de instroom lager, namelijk 22,7%. In 2022 lag het instroompercentage op 22%. Dit was het laagste instroompercentage in de afgelopen 10 jaar.
Laagste uitstroompercentage in afgelopen 10 jaar
In 2023 daalde de uitstroom naar 23,4%. In 2022 lag het uitstroompercentage op 26%. Het uitstroompercentage geeft een beeld van hoeveel bijstandsuitkeringen gemeenten in een jaar stopzetten. Het uitstroompercentage is het aandeel gestopte bijstandsuitkeringen in 2023 ten opzichte van het totale bijstandsbestand van eind 2022.
Net als bij de instroom, is het uitstroompercentage in gemeenten met minder dan 50.000 inwoners het hoogst, namelijk 25,1%. Sinds 2013 is het uitstroompercentage nog niet eerder zo laag geweest als in 2023.
Instroom versus uitstroom
De uitstroom kan het beste bekeken worden in samenhang met de instroom. In 2023 is een stijging van het instroompercentage ten opzichte van 2022 te zien en een daling van het uitstroompercentage.
Eind 2023 zien we in onderstaande grafiek een instroompercentage dat 0,7% hoger is dan het uitstroompercentage. Dit geeft aan dat het bestand bijstandsgerechtigden stijgt. Dit is een grotere stijging dan de volume index ontwikkeling van 0,1% die eerder werd genoemd. Dit verschil wordt veroorzaakt doordat bij de bepaling van de uitstroom gegevens van een opvolgende periode worden gebruikt. Hierdoor kan er op jaarbasis een klein verschil ontstaan tussen de volume index december 2022 en de resultante van in- en uitstroom.
Een relatief hoger instroompercentage bij kleine gemeenten en een lager instroompercentage bij grote gemeenten, is structureel. Een eerdere analyse laat zien dat een hogere instroom vaak gepaard gaat met een hogere uitstroom. In 2023 zien we echter dat de instroom toeneemt, terwijl de uitstroom afneemt.
Snelle uitstroom blijft nagenoeg gelijk
Een groot deel van de mensen die uit een uitkering stromen, heeft relatief kort die uitkering gehad. Het kan hier gaan om alle soorten uitstroomredenen: van ‘pensioen’ en ‘verhuizing’ tot ‘werk’. In 2023 heeft 42% van de beëindigde uitkeringen één jaar of korter geduurd. Bij 25% was dat 1-3 jaar en 33% heeft meer dan 3 jaar een uitkering gehad.
Sinds 2014 is er een dalende trend zichtbaar geweest van het aandeel dat binnen 1 jaar uitstroomt. In de coronajaren 2020 en 2021 is de uitstroom na kort verblijf in de uitkering toegenomen. Sinds 2022 is het aandeel van de mensen dat binnen een jaar uitstroomt uit de bijstand weer lager dan voor de coronajaren.
De uitstroom naar verblijfsduur hangt samen met de samenstelling van het bijstandsbestand. Naarmate iemand langer in de uitkering verblijft, wordt de kans op uitstroom steeds lager. En juist het aandeel bijstandsgerechtigden dat langdurig in de bijstand zit, is sinds 2015 steeds verder toegenomen.
Ook is het bij het duiden van de verblijfsduur in relatie tot de uitstroom zinvol om naar de instroom te kijken. In de jaren met een hogere instroom, zoals 2015, 2016 en 2020, valt ook een relatief groot aandeel uitstroom binnen 1 jaar terug te zien.
Een uitgebreidere analyse van uitstroom in relatie tot verblijfsduur is terug te vinden in de analyse In-, uit- en herinstroom bijstand 2016 - 2021. Over die periode was uitstroom van mensen langer dan 60 maanden in de bijstand 0,6%, tegenover 5,6% voor mensen die 0-3 maanden in de bijstand verbleven.
36% uitstroom naar werk
Er zijn verschillende redenen waarom een bijstandsuitkering gestopt kan worden. De meest voorkomende reden is dat iemand aan het werk gaat en zodoende meer inkomsten heeft dan de bijstandsnorm. In 2023 stroomde 36% uit naar werk. Dit is een daling ten opzichte van voorgaande jaren: in 2021 stroomde 41% uit naar werk, in 2022 40%.
Sinds 2015 is de verdeling naar uitstroomredenen verder redelijk constant. Wel zien we sinds 2020 een lager percentage uitstroom vanwege handhaving. Sinds 2020 ligt dit percentage op 8%. In voorgaande jaren lag dit percentage rond de 10%.
Ook een groot aandeel van de bijstandsgerechtigden (31%) stroomt uit vanwege verloop. Hieronder vallen: bereiken van de AOW-gerechtigde leeftijd, detentie, verhuizen naar een andere gemeente, verhuizing naar het buitenland en het aangaan van een relatie met een partner met voldoende inkomsten.
Veel gemeenten richten zich vooral op mensen die relatief makkelijk naar werk begeleid kunnen worden. Veel bijstandsgerechtigden kampen echter met meerdere problemen. Door de focus op betaald werk worden deze mensen niet altijd goed geholpen. De nieuwe Participatiewet moet zich volgens het SCP dan ook niet alleen richten op werk en inkomen, maar beter aansluiten op het leven van mensen met een bijstandsuitkering en hun problematiek. Deze mensen zijn gebaat bij een levensbrede blik. Hiervoor is er een betere afstemming tussen wetten en maatregelen nodig en meer samenwerking tussen overheden en instanties bij de uitvoering van de Participatiewet.
Meer informatie over uitstroomredenen in relatie tot leeftijd en geslacht is terug te vinden in de analyse In-, uit- en herinstroom bijstand 2016 - 2021.
Herinstroom daalt
In 2023 was 8% van de mensen die waren uitgestroomd uit de bijstand, binnen een half jaar opnieuw aangewezen op een bijstandsuitkering. Na een jaar was de herinstroom in de bijstand 14%. Onder gemeenten met meer dan 100.000 inwoners was de herinstroom iets hoger dan het gemiddelde: 9% stroomde daar na een half jaar weer in en 15% na een jaar.
Ten opzichte van 2022 is de herinstroom gedaald: in 2022 stroomde 17% binnen een jaar weer in de bijstand. Niet eerder was de herinstroom zo laag. Hier ligt waarschijnlijk een relatie met het uitstroompercentage. Bij lage uitstroom zal de nieuwe instroom ook in mindere mate uit herinstroom bestaan dan bij een hoge uitstroom. In 2023 hadden we te maken met de laagste uitstroom sinds 2013 en dat vertaalt zich dan ook in een lage herinstroom.
Samenstelling bijstandsbestand
Verdeling leeftijd bijstandsgerechtigden stabiel
Eind 2023 was 55% van de bijstandsgerechtigden 45-plusser. Dit is een optelsom van de laatste drie leeftijdscategorieën. In deze groep vallen ook de 65-plussers die door het verschuiven van de pensioengerechtigde leeftijd langer op bijstand aangewezen zijn. Inmiddels maken zij 4% van het bestand uit. Ten opzichte van 2022 zijn de categorieën 55-65 jaar en 65-plus gelijk gebleven en is de categorie 45-55 jaar 1 procentpunt kleiner geworden.
45-plussers zijn oververtegenwoordigd in de bijstand in vergelijking tot de Nederlandse bevolking van 18 tot en met 67 jaar. 55% van het bijstandsbestand is ouder dan 45, tegenover 47% van de bevolking van 18 tot en met 67 jaar. Jongeren tot 27 jaar zitten juist relatief weinig in de bijstand: zij maken 10% van het aantal bijstandsgerechtigden uit, tegenover 18% van de bevolking van 18 tot en met 67 jaar. (1)
De hierboven geconstateerde ondervertegenwoordiging van jongeren in de bijstand hangt ook samen met het feit dat de meting betrekking heeft op de leeftijdsverdeling binnen de bijstandsgerechtigden op een specifiek peilmoment. Overall maakt een grotere groep jongeren onder 27 jaar binnen een kalenderjaar (veelal kortstondig) gebruik van de bijstand.
Uit de rapportage In, uit- en herinstroom 2016 - medio 2021 bleek ook dat juist de jongeren relatief het vaakst van alle leeftijdscategorieën in-, en ook weer uitstromen uit de bijstand. Bij de door het CBS geconstateerde stijgende bijstandsafhankelijkheid van jongeren gaat het veelal ook om deze kortstondige bijstandsafhankelijkheid. De stijging kan daarbij wellicht ook deels worden verklaard uit het feit dat gemeenten, vooruitlopend op het wetsvoorstel Participatiewet in Balans, de 4-weken zoekperiode voor deze groep minder strikt lijken toe te passen.
Voetnoot
Aandeel langdurig in de bijstand nagenoeg gelijk aan 2022
62% van de mensen met een bijstandsuitkering had die uitkering eind 2023 langer dan drie jaar. Ten opzichte van 2022 is het aandeel mensen dat langdurig een uitkering ontvangt met 1% afgenomen. Sinds 2019 ligt dit percentage rond de 60%. In 2013 gold deze verblijfsduur nog voor 44% van de bijstandsgerechtigden.
Naarmate mensen langer een bijstandsuitkering ontvangen, zien we minder uitstroom. De verblijfsduur hangt ook samen met de nieuwe instroom in een jaar. Deze lag in 2013 op 39%. De afname van de instroom heeft bijgedragen aan een relatieve toename van mensen die langer een bijstandsuitkering ontvangen.
De gemiddelde verblijfsduur in de uitkering van alle bijstandsgerechtigden was eind 2023 ruim 6 jaar (82,7 maanden). (1) In augustus 2016 lag de gemiddelde verblijfsduur nog op 52 maanden (4 jaar en 4 maanden). Vanaf september 2016 is de gemiddelde verblijfsduur stapsgewijs opgelopen. Dit illustreert dat vooral de mensen die korter in de bijstand zitten in staat zijn om weer uit te stromen.
De gemiddelde verblijfsduur kan per gemeente flink verschillen. De kortste gemiddelde verblijfsduur van het bijstandsbestand in een gemeente is 48 maanden (4 jaar), de langste 127 maanden (10 jaar en 6 maanden).
Wanneer we kijken naar de verblijfsduur van de personen die uitstromen, dan zien we dat over de gehele periode 44% binnen het eerste jaar uitstroomt, 16% binnen het tweede jaar en 10% binnen het derde jaar. Naarmate iemand langer een bijstandsuitkering ontvangt, wordt de kans dat diegene uitstroomt kleiner. (2)
Voetnoten
- Gewogen gemiddelde - eerdere jaren is hier als een gemiddelde vermeld.
- Bron: In-, uit- en herinstroom bijstand 2016 – 2021 (Divosa, april 2022)
Ontheffingen van de arbeidsplicht
Percentage ontheffingen gelijk gebleven
Voor 10% van de personen met een bijstandsuitkering registreerden gemeenten eind 2023 een ontheffing van de arbeidsplicht. Mensen met een ontheffing zijn vrijgesteld van de plicht om werk te zoeken, werk te aanvaarden en werk te behouden. Het percentage personen met een ontheffing was in 2023 gelijk aan 2022, 2021 en 2020 en iets lager dan in 2019 (11%). Het landelijke percentage ontheffingen lijkt de laatste jaren dus stabiel. In gemeenten met minder dan 50.000 inwoners en gemeenten tussen de 50.000 en 100.000 lag het percentage ontheffingen hoger (16% en 12%) dan in de grote gemeenten (7%).
Er is sprake van een groot verschil in perceptie tussen klanten enerzijds en klantmanagers anderzijds in de mate waarin er vrijstellingen van de arbeids- en re-integratieverplichtingen worden verstrekt. Zo zeggen twee op de drie uitkeringsgerechtigden vrijgesteld te zijn, terwijl klantmanagers inschatten dat gemiddeld één op de vijf klanten in hun caseload op het moment van de enquête is vrijgesteld. Het is lastig om dit grote verschil in perceptie precies te duiden, maar wellicht dat klantmanagers toch vooral uitgaan van formele vrijstellingen, terwijl klanten ook uitgaan van informele vrijstellingen. Klanten uit grote gemeenten (> 85.000) rapporteren vaker vrijgesteld te zijn dan klanten van kleinere gemeenten.
Bron: Spiegel Bestaanszekerheid 2022 (Nederlandse Arbeidsinspectie, februari 2023)
Vooral ontheffingen om ‘dringende redenen’
De overgrote meerderheid (80%) van de mensen met een ontheffing kreeg die in 2023 om een ‘dringende reden’. Het gaat dan om mensen die tijdelijk niet kunnen werken, bijvoorbeeld vanwege persoonlijke omstandigheden zoals mantelzorg of ziekte. 17% van de ontheffingen was voor mensen die volledig en duurzaam arbeidsongeschikt zijn, 3% voor alleenstaande ouders met een kind onder de 5 jaar.
In de afgelopen jaren zagen we eenzelfde beeld. Wel is het percentage bijstandsgerechtigden met een ontheffing vanwege arbeidsongeschiktheid vanaf 2017 toegenomen van 11% tot 17%. Dit kan samenhangen met de instroom van mensen in de bijstand die eerder onder de Wajong vielen. Ook hebben verschillende gemeenten in de afgelopen jaren met een lagere instroom de ruimte gehad om het arbeidsvermogen van de mensen die al langer in hun bijstandsbestand zitten, in kaart te brengen.
Als bijstandsgerechtigden ontheven worden van hun verplichtingen, zoals actief werk zoeken en aangeboden werk aannemen, heeft dat geen negatief effect op de uitstroom naar werk. Na afloop van de ontheffing zijn er soms positieve effecten op uitstroom.
Bron: Vervolgonderzoek experimenten Participatiewet (CPB, januari 2022)
Inkomsten uit werk
Percentage bijstandsgerechtigden met inkomsten uit parttime werk vergelijkbaar met 2022
7,2% van de bijstandsgerechtigden had in 2023 inkomsten uit werk naast hun bijstandsuitkering. In de jaren voor 2021 kreeg rond de 8% bijstand als aanvulling op inkomsten uit werk. Het gaat meestal om een kleine deeltijdbaan. Omdat deze bijstandsgerechtigden daarmee niet het sociaal minimum verdienen, vult de gemeente hun inkomsten aan tot de bijstandsnorm. (1)
In gemeenten met meer dan 100.000 inwoners lag het percentage bijstandsgerechtigden met inkomsten uit werk met 6,7% lager. In gemeenten tot 100.000 inwoners werkte 8% bijstandsgerechtigden parttime.
Volgens bijna alle inkomensconsulenten leidt het proces van inkomstenverrekening weleens tot ongewenste uitkomsten: te late uitbetaling of nabetaling van de uitkering en terugvordering. Een beperkt deel van de geënquêteerde klanten heeft nu of in het afgelopen jaar inkomsten gehad naast de uitkering. Een substantieel deel daarvan (40%) heeft weleens problemen ervaren met de verrekening van zijn of haar loon uit werk met de uitkering.
Bron: Spiegel Bestaanszekerheid 2022 (Nederlandse Arbeidsinspectie, februari 2023)
Voetnoot
- De Participatiewet geeft gemeenten de mogelijkheid om inkomen uit arbeid gedeeltelijk vrij te laten als het werk naar de mening van de gemeente bijdraagt aan arbeidsinschakeling. De vrijlating mag 6 maanden duren en bedraagt 25% van het verdiende inkomen met een plafond. Voor alleenstaande ouders, personen met een medische urenbeperking en personen die tot de doelgroep loonkostensubsidie behoren, gelden aparte regels.
Gemiddelde inkomsten uit parttime werk dalen
Bijstandsgerechtigden met inkomsten uit werk verdienden in 2023 gemiddeld 687 euro per maand. In 2022 was dit nog 643 euro per maand. Op het eerste gezicht lijkt er sprake te zijn van een stijging. Maar in 2023 steeg het minimumloon met 10,15%. Deze stijging zien we niet volledig terug bij de inkomsten uit parttime werk. Als we kijken naar het gemiddelde percentage van de hoogte van de inkomsten uit parttime werk ten opzichte van de uitkering, zien we juist een daling van 59% in 2022 naar 57% in 2023. Een verklaring kan liggen in een afgenomen aantal uren dat men werkt.
Naast dat een hoger percentage bijstandsgerechtigden in gemeenten tot 100.000 inwoners deeltijd werkte, waren de verdiensten daar gemiddeld genomen ook hoger. Gemeenten met meer dan 100.000 inwoners konden juist minder inkomsten verrekenen (gemiddeld 653 euro per maand).
Verschillen tussen gemeenten kunnen deels verklaard worden door de samenstelling van het bijstandsbestand en de beschikbaarheid van laaggeschoold werk in de regio. Daarnaast kan ook de beschikbaarheid van deeltijdwerk regionaal verschillen, doordat bijvoorbeeld in bepaalde sectoren, zoals horeca of gezondheidszorg, meer in deeltijd wordt gewerkt. Ook verschillen in beleid en uitvoering kunnen een rol spelen.
Loonkostensubsidie
Stijgende trend inzet loonkostensubsidie zet door
Mensen met een arbeidsbeperking kunnen via hun gemeente een beroep doen op ondersteuning om aan het werk te gaan. Voor diegenen die niet zelfstandig het wettelijk minimumloon kunnen verdienen, zetten gemeenten loonkostensubsidie in. (1) Het percentage personen met loonkostensubsidie in het kader van de Participatiewet was in 2023 8,6%. Ten opzichte van 2022 is dit een stijging van 2%. (2) Het percentage personen met loonkostensubsidie is een verhoudingsgetal dat de omvang van het aantal mensen met loonkostensubsidie afzet tegen het aantal mensen in de bijstand (volume BUIG). (3)
Vanaf 2022 wordt loonkostensubsidie als apart budgetaandeel opgenomen in het budget dat gemeenten krijgen voor de uitvoering van de Participatiewet. Dit gebeurt op basis van realisatie. Waarschijnlijk heeft deze wijze van financieren bijgedragen aan de stijging van 2% van de inzet van loonkostensubsidie.
In gemeenten tot 100.000 inwoners lag het percentage personen met een loonkostensubsidie hoger. In gemeenten tot 50.000 lag het percentage op 14,1% en in gemeenten van 50.000 tot 100.000 lag dit op 10,9%.
Mensen met een loonkostensubsidie worden niet tot het bijstandsbestand gerekend, tenzij ze parttime werken en minder dan de bijstandsnorm verdienen. Onder personen met een loonkostensubsidie vallen ook mensen die beschut aan het werk zijn.
De ontwikkeling van het percentage personen met loonkostensubsidie vertoont een stijgende trend van 0,4% in 2015 naar 6,6% in 2022 en 8,6% in 2023. In september 2023 komt dit neer op ruim 36.490 mensen die aan het werk zijn met loonkostensubsidie. (4)
De helft van de mensen met een beperking heeft nu geen werk. Een deel van hen kan niet werken, maar veel mensen kunnen en willen graag aan de slag. Dat lukt niet altijd. Dat komt soms doordat nog te weinig werkgevers iemand met een beperking in dienst hebben. (5)
Voetnoten
- Loonkostensubsidie compenseert de werkgever bij verminderde productiviteit van een werknemer. De loonkostensubsidie die een werkgever van de gemeente krijgt, is het verschil tussen het wettelijk minimumloon en de loonwaarde van de werknemer.
- Deze betalen gemeenten uit het bijstandsbudget. Forfaitaire loonkostensubsidie (ook betaald uit het bijstandsbudget) en tijdelijke loonkostensubsidie (betaald uit het participatiebudget), zijn in dit cijfer niet meegenomen.
- Volume BUIG bestaat uit mensen die een uitkering algemene bijstand, bbz levensonderhoud, IOAZ, IOAW ontvangen.
- Re-integratie-/participatievoorzieningen; type, status voorziening en regio (CBS)
- Factsheet Breed Offensief (Rijksoverheid.nl, juli 2023)
Gemiddelde loonwaarde blijft gelijk
Het bedrag dat de gemeente aan loonkostensubsidie uitkeert aan een werkgever wordt bepaald door het verschil tussen loonwaarde (1) en 70% van het wettelijk minimumloon. Met een gevalideerde loonwaardemeting op de werkplek wordt de loonwaarde bepaald. De werkgever betaalt de werknemer het loon en krijgt van de gemeente een subsidie voor de gederfde loonwaarde als percentage van het minimumloon. De gemiddelde loonwaarde van personen met een loonkostensubsidie in het kader van de Participatiewet was eind 2023, net als in 2022, 53% van het wettelijk minimumloon.
Voetnoot
- Percentage dat iemand met een arbeidsbeperking per uur kan verdienen in vergelijking met een gemiddelde werknemer met een soortgelijke opleiding en ervaring.
Aandeel mensen met een lage loonwaarde neemt toe
Bij 39,4% van de mensen met een loonkostensubsidie in het kader van de Participatiewet lag de loonwaarde in 2023 tussen 0% en 50% van het wettelijk minimumloon. Het aandeel mensen met een lage loonwaarde is in de afgelopen jaren toegenomen. In 2017 lag dit percentage op 34%. Waar we in 2022 nog een stijging zagen in het aandeel loonwaarde 75-100%, zien we in 2023 een daling in deze categorie van 2,1%.
De middelen voor loonkostensubsidie die voorheen via het verdeelmodel bijstand beschikbaar gesteld werden, worden vanaf 2022 verdeeld op basis van de laatst bekende realisaties. Hiertoe wordt een apart deelbudget geraamd, op basis van een zo goed mogelijke inschatting van de te verwachten uitgaven aan loonkostensubsidie van alle gemeenten gezamenlijk.
Bron: Besluit Participatiewet in verband met de financiering van de loonkostensubsidies (september 2021)
Maatregelen
Lichte stijging maatregelen
Als bijstandsgerechtigden de aan hen opgelegde verplichtingen niet nakomen, kunnen gemeenten hun uitkering korten. Dit heet een maatregel. Het aantal maatregelen dat in 2023 is opgelegd, is 2,3% van het totale aantal bijstandsuitkeringen.
In de coronajaren zagen we een afname in het aantal maatregelen. In 2020 daalde het percentage maatregel naar 2,5% ten opzichte van 3,9% in 2019 (pre-corona). Die daling zette nog iets verder door in 2021 (2,1%), waarna weer een licht stijgende trend is ingezet.
In gemeenten met meer dan 100.000 inwoners werd vaker een maatregel opgelegd (2,5%).
Het percentage van 2,3% is gebaseerd op het totaal aantal betalingen in een jaar waarop een maatregel is toegepast, gedeeld door het gemiddelde volume in een jaar. Omdat een persoon meerdere maanden een maatregel opgelegd kan krijgen, zal het percentage personen dat een maatregel heeft gekregen lager zijn.
Meerderheid maatregelen opgelegd vanwege het niet voldoen aan arbeidsplicht
De overgrote meerderheid van de maatregelen werd opgelegd voor het niet voldoen aan de arbeidsplicht (83%). Dit percentage is hetzelfde als in 2022. Bij 7% ging het om gerelateerde verplichtingen, zoals het niet nakomen van de afspraken die gemeenten en bijstandsgerechtigden hebben gemaakt in het plan van aanpak. Of het niet zoeken naar werk of scholing in de verplichte zoekperiode voor jongeren tot 27 jaar.
In 8% van de gevallen ging het om ‘een tekortschietend besef van verantwoordelijkheid’. Hiervan kan sprake zijn als iemand zijn vermogen te snel heeft opgemaakt, bijvoorbeeld door iets te kopen wat echt niet nodig was.
2% van de maatregelen is opgelegd vanwege agressie. Bij 1% van de maatregelen was de oorzaak het niet of onvoldoende nakomen van de Wet taaleis Participatiewet. (1)
Zowel de uitvoering als de burger wensen een overheid die responsief is, ook als het gaat om handhaving in de sociale zekerheid en arbeidswetten. Wanneer burgers en bedrijven bewust de regels overtreden en er sprake is van misbruik, dan dient de overheid evengoed gepast te reageren door (informatiegestuurde) opsporing en sanctionering gesteund door adequate gegevensuitwisseling en samenwerking binnen de handhavingsketen.
Wanneer burgers en bedrijven de regels onbewust niet naleven, dan dient de overheid passend te reageren, te beginnen bij het intensiveren van preventieve inspanningen, waar nodig maatwerk toe te passen en de (handhavings)regelgeving zo eenvoudig en toegankelijk als mogelijk te maken. Naleving kan immers ook worden bevorderd door ervoor te zorgen dat regels goed aansluiten op de belevingswereld van burgers en bedrijven. (2)
| Categorie | Reden vermindering naar aanleiding van afstemming |
|---|---|
| Niet nakomen plicht tot arbeidsinschakeling | ‘Op het vlak van plicht tot arbeidsinschakeling’ |
| Niet nakomen van andere verplichtingen | ‘Niet nakomen tegenprestatie’, ‘niet nakomen verplichtingen plan van aanpak’, ‘niet (voldoende) zoeken naar werk in zoekperiode van vier weken’ en ‘niet (voldoende) zoeken naar scholing in zoekperiode van vier weken’ |
| Agressie | Agressie |
| Niet voldoen aan Wet taaleis | Niet (voldoende) nakomen van afspraken i.h.k.v. de Wet taaleis |
| Oorzaak partner | Oorzaak bij partner |
Voetnoten
- In de Participatiewet staat dat iedere bijstandsgerechtigde de Nederlandse taal op referentieniveau 1F moet beheersen. Als iemand niet voldoet aan de taaleis, moet diegene de taal beter gaan leren. Doet de bijstandsgerechtigde hiervoor geen moeite, dan mag de gemeente de bijstandsuitkering verlagen.
- Kamerbrief meerjarige handhavingskoers 2022-2025 (Rijksoverheid.nl, december 2021)
Overtreden van de inlichtingenplicht
Overtredingen inlichtingenplicht afgenomen
In 2023 constateerden gemeenten bij 3% van hun bijstandsbestand dat de bijstandsgerechtigde de inlichtingenplicht had overtreden. Hiermee lijkt een dalende trend te worden voortgezet. In 2021 constateerden gemeenten bij 5,8% van de bijstandsgerechtigden een overtreding van de inlichtingenplicht en in 2022 bij 4%.
Het percentage overtredingen inlichtingenplicht gaat over het totaal aantal vastgestelde overtredingen van de inlichtingenplicht in een jaar, gedeeld door het gemiddelde aantal bijstandsuitkeringen in hetzelfde jaar. Bij één persoon kunnen meerdere overtredingen van de inlichtingenplicht worden geconstateerd. Het gaat bijvoorbeeld om het verzwijgen van inkomsten, een onjuiste opgave van het woonadres of een onjuiste opgave van de samenstelling van het huishouden. Hierdoor hebben deze mensen onterecht een uitkering ontvangen of een te hoog bedrag ontvangen.
Gemeenten met minder dan 50.000 inwoners constateerden minder vaak een overtreding van de inlichtingenplicht (2,7%) dan middelgrote en grote gemeenten (respectievelijk 3,4% en 3%).
Deze dalende trend zou kunnen duiden op een teken van een veranderende focus van gemeenten. Waar een aantal jaren terug vaker de nadruk op handhaving en fraudebestrijding werd gelegd, zijn aandacht voor de menselijke maat en maatwerk steeds belangrijker geworden.
Vanuit de stakeholders is grote twijfel of de zo breed ingestoken inlichtingenplicht in verhouding staat tot het doenvermogen van de burger. Algemene verplichtingen, zoals het doorgeven van inkomsten uit arbeid, lijken goed verankerd. Maar het is de vraag in hoeverre de uitwerking van de inlichtingenverplichting in specifieke gevallen ook als bekend mag worden verondersteld bij de doelgroep. Denk aan het gegeven dat een inwonend kind stopt met studeren als feit dat van invloed is op de kostendelersnorm.
Bron: Participatiewet in balans. Uitkomsten beleidsanalyse (Rijksoverheid.nl, juni 2022)