Lagere schuldenlast en meer hulpvragen door korter en intensiever schuldentraject in de gemeente Utrecht

Sinds 1 juli is de looptijd van de wettelijke schuldsaneringsregeling natuurlijke personen (Wsnp) verkort van 36 naar 18 maanden. Idee is dat mensen hierdoor eerder om hulp vragen én eerder uit de schulden zijn. Maar hoe pakt dat in de praktijk uit? In Utrecht hebben ze al ervaring: daar is het schuldentraject sinds 2021 verkort naar twee jaar. De eerste resultaten van onderzoek naar de effecten ervan wijzen erop dat de maatregel – in combinatie met andere acties, waaronder de versnelling van de stabilisatieperiode – een positieve bijdrage levert: de gemiddelde schuldenlast is sterk gedaald, meer mensen vragen hulp en die hulp wordt sneller geëffectueerd.

Met de ambitieuze actieagenda Utrechters Schuldenvrij heeft de gemeente al in 2019 de koers omgegooid, vertelt Chaimae Rahou, beleidsadviseur rondkomen, meedoen en schuldenvrij. Met allerlei partijen in de stad wordt sindsdien gewerkt aan het voorkómen, signaleren en aanpakken van geldproblemen van Utrechters. De actieagenda markeert een breuk in het denken over schulden, vindt ze. ‘We werken sindsdien vanuit de gedachte dat in de problematische schulden belanden niet per se iemands schúld is: van guilt naar debt. Je kunt er door allerlei onvoorziene omstandigheden in belanden. Dat is écht een ander mensbeeld.’

Coronasanering

De actieagenda mikt erop inwoners op een simpele manier de financiële steun te geven waar ze recht op hebben en dat ze bij geldzorgen de juiste hulp gemakkelijk weten te vinden. Inzet is om zo snel mogelijk geldrust te creëren en perspectief te bieden. De coronacrisis heeft daarbij gezorgd voor een extra versnelling. Chaimae: ‘De voorspelling van onderzoekers was dat door corona het aantal mensen met problematische schulden sterk zou oplopen. Dat wilden we vóór zijn.’ 

In het kader van een zogenoemde coronasanering heeft Utrecht vervolgens in 2021 enkele forse aanvullende stappen gezet om de effectiviteit van het schuldentraject te verbeteren. De meest in het oog springende zijn kwijtschelding van het saneringskrediet na twee jaar tot een maximum van duizend euro en een kortere, maar zeer intensieve stabilisatieperiode na aanmelding. Voor de meeste betrokkenen leidt dit tot een sterke verkorting van het schuldentraject.

Trendbreuk

Met de actieagenda Utrechters Schuldenvrij, die liep tot en met 2022, en de coronasanering heeft de gemeente een trendbreuk in de schuldenaanpak gerealiseerd. In vier jaar tijd is de gemiddelde schuldenlast gehalveerd ten opzichte van 2018, toont onderzoek naar de effecten van de actieagenda aan. Ook ten opzichte van de landelijke cijfers springt Utrecht er positief uit: in 2021 was de gemiddelde schuldenlast landelijk €37.395. In Utrecht is die dan al gedaald naar €27.000.

Er is dus zeker sprake van een ‘Utrechts’ effect, zo concludeert de gemeente. Daarnaast is het aantal schuldenbewinden met 30% gedaald en het aantal schuldregelingen bij de afdeling schulddienstverlening meer dan verdubbeld. De doorlooptijd tussen het eerste intakegesprek en de start van een schuldregeling is in twee jaar tijd meer dan gehalveerd.

Geen tijd voor twijfel

Inwoners die zich bij de gemeente melden voor schuldhulpverlening, gaan allereerst een stabilisatieperiode in. Dat betekent dat schulden en schuldeisers worden geïnventariseerd en dat het dossier rond wordt gemaakt. In deze fase verkeren hulpvragers nog volop in onzekerheid over wat de toekomst zal brengen en komen er nog steeds rekeningen en aanmaningen binnen. Chaimae: ‘Dat proces hebben we flink ingekort. Het doel daarvan is dat we sneller hulp en rust kunnen bieden en verder oplopende schulden en kosten voorkomen. Voorheen zochten we alles uit, totdat het dossier voor 100% op orde was. Dat kostte natuurlijk wel heel veel tijd. Dat doen we nu sneller en doortastender.’ 

De dossiers waarmee de gemeente inwoners nu een schuldentraject aanbiedt zijn daardoor iets minder compleet. De gemeente heeft een speciaal “oeps-potje” om schulden kwijt te kunnen schelden die in deze fase over het hoofd zijn gezien. ‘Maar mensen zijn wél sneller geholpen en uit onderzoek blijkt dat dit een belangrijke reden is waarom mensen niet al aan de start uitvallen: omdat het zo snel gaat, heb je geen tijd om te twijfelen.’

Combinatie maakt het verschil

Die versnelling tussen intakegesprek en start schuldenregeling is cruciaal, denkt Chaimae. Belangrijk effect is onder andere dat er in Utrecht minder uitval is in de stabilisatieperiode dan in veel andere grote gemeentes. Chaimae: ‘Onderzoek laat daarnaast zien dat de versnelde stabilisatieperiode méér verschil maakt voor inwoners dan de verkorting van het schuldentraject. De opluchting daarover volgt pas later. Veel inwoners wisten tijdens de intake niet eens dat het traject in Utrecht was verkort: ze komen vaak binnen met het gevoel dat ze voor de rest van hun leven aan de schulden vastzitten. Als dan de situatie eenmaal is gestabiliseerd en het blijkt dat je er al in twee jaar doorheen kunt zijn, dan is dat natuurlijk wél een hele opluchting. Sommige inwoners zien het bijna als een cadeautje van de gemeente en spreken dat zo ook uit.’

Werken aan vertrouwen met ervaringsdeskundigen

De verkorte stabilisatieperiode op basis van een niet helemaal dichtgetimmerd dossier heeft als risico dat zich alsnog andere schuldeisers melden als de inwoner al in het schuldentraject zit. Chaimae: ‘De inwoner denkt alles uit handen gegeven te hebben en dan komt ineens toch nog een rekening. We hebben wel gemerkt dat dat nog steeds echt wel stress geeft. Het is dan ook heel belangrijk om aan de inwoner duidelijk te maken dat we dat altijd meenemen en oplossen.’ 

Het vertrouwen tussen inwoner en gemeente dat hiervoor nodig is, wordt in Utrecht ondersteund met de inzet van ervaringsdeskundigen die bij de gemeente in dienst zijn. Die hebben aan den lijve ervaren hoe het is om in de schulden te zitten en wat het betekent om er weer uit te komen. Zij helpen inwoners om hun dossier op orde te krijgen en ondersteunen tijdens het schuldentraject. ‘De herkenning en hun kennis worden heel erg gewaardeerd’, zegt Chaimae.

Nazorg nog belangrijker

Schuldeisers en bewindvoerders hebben in de aanloop naar de wettelijke verkorting van het schuldentraject naar achttien maanden hun zorgen geuit: wordt het op deze manier niet té gemakkelijk om uit problematische schulden te komen en hoe wordt voorkomen dat mensen opnieuw in de problemen komen? Goede begeleiding is inderdaad van wezenlijk belang om mensen duurzaam uit de schulden te helpen en te houden, vindt Chaimae. ‘Nazorg en budgetcoaching horen er echt bij, vooral ook omdat mensen met problematische schulden vaak ook nog andere problemen hebben. Van de Utrechtse inwoners die vanuit de coronasanering in de schuldregeling zijn ingestroomd, heeft ongeveer negentig procent een budgetbeheerder – en dus extra hulp – toegewezen gekregen.’ 

Utrecht houdt daarbij een scherp oog op kwetsbaardere doelgroepen, waaronder jongeren. Chaimae: ‘Met een apart jongerenteam begeleiden we die ook intensiever door ze te helpen met de vraag hoe het komt dat er schulden zijn gemaakt en hoe je daaraan kunt werken.’