Verslag Maatwerk en het recht op gelijke behandeling: hoe gaat dat samen?
De relatie tussen overheid en inwoner staat onder druk. Iedereen lijkt het eens over het belang van maatwerk om het vertrouwen te herstellen. Maar maatwerk brengt ook onzekerheid en dilemma’s met zich mee. Hoeveel dilemma’s er wel niet spelen, blijkt tijdens de bijeenkomst ‘Maatwerk en het recht op gelijke behandeling’ van het project rechtshulp en sociaal domein.
Privacywetgeving, tijdsdruk versus zorgvuldig verantwoorden, precedentwerking, gebrek aan kaders, gebrek aan steun van collega’s en leidinggevenden, en een risico op willekeur. Het zijn terugkerende thema’s in de reacties van deelnemers uit het sociaal en juridisch domein, waarvan tweederde aangeeft dagelijks met maatwerk te maken te hebben. Hoe kun je als professional of leidinggevende het beste met deze dilemma’s omgaan? Tijdens de bijeenkomst reflecteren sprekers Evelien Meester en Quirine Eijkman op de dilemma’s en geven ze de deelnemers handvatten mee.
Juridische vaardigheden die verder gaan dan het kennen van de wet
Quirine Eijkman zette zes jaar geleden het lectoraat voor ‘toegang tot het recht’ bij de Hogeschool Utrecht op. Het lectoraat doet geen onderzoek naar toegang tot het recht via de rechter, maar bijvoorbeeld wel naar hoe sociaal werkers kijken naar mensenrechten zoals het recht op toegang tot zorg en welke rol zij daarin voor zichzelf zien. Quirine Eijkman: ‘Veel rechtenfaculteiten in Nederland zijn een beetje dogmatisch georiënteerd: dit is de wet en zo moet het. Wij willen verschillende professionals opleiden met meer bewustzijn over de rol van het recht in onze samenleving en in ons leven.’
Heel streng of heel soepel: op zoek naar balans
Evelien Meester van Stimulansz is specialist Participatiewet. Ze bedacht en ontwikkelde de Omgekeerde Toets®, een methodiek voor het leveren van maatwerk binnen de mogelijkheden van de wet en met kennis van gedrag. Ze constateert dat de discussie over maatwerk zich vaak naar uitersten beweegt. Evelien Meester: ‘Professionals moeten steeds weer een andere bril opzetten. Eerst zijn we een tijd ontzettend soepel. Dan is er een fraudezaak en worden we weer erg streng. Als dat ongelukkig uit blijkt te pakken, schieten we weer door naar alles kan. Heel streng en heel soepel blijkt allebei niet te werken, dus laten we ergens de goede balans daarin vinden.’
Steeds meer wet- en regelgeving
‘De afgelopen twintig jaar zijn we zaken die vroeger door maatschappelijk werkers werden gedaan steeds meer in wetten en regelgeving gaan vastleggen’, ziet Quirine Eijkman. Ze zit ook in de Commissie Werkelijke Schade van de Toeslagenaffaire. ‘Ik ben geschrokken van de hoeveelheid administratie die mensen die bijna onder het bestaansminimum leven erop na moeten houden.’ De uitvoering kan dit veranderen, maar daar is volgens Quirine Eijkman wel een lange adem voor nodig. ‘In wetten en regels spreek je een gedeelde norm met elkaar af. Als de mensen die ermee werken niet signaleren hoe ze in de praktijk uitpakken, veranderen ze niet.’
Maatwerk voor de paar gevallen die niet in beleid te vatten zijn
Binnen wet- en regelgeving is wel veel meer mogelijk dan wat mensen soms denken, meent Evelien Meester. ‘Regelgeving wordt gemaakt voor tachtig of negentig procent van de gevallen en nooit voor honderd procent. Maatwerk is een oplossing voor die paar gevallen die niet binnen beleid te vatten zijn.’ De expert Participatiewet definieert maatwerk als ‘het proces om tot de best passende oplossing voor iemand te komen’.
Professionals rennen zich het vuur uit de sloffen
Ze ziet veel professionals met grote caseloads zich het vuur uit de sloffen rennen om zoveel mogelijk brandjes tegelijk te blussen. En heeft vraagtekens bij de efficiëntie hiervan. Wat haar betreft gaat er minder aandacht naar het middel en meer naar het begin en het doel. Ter illustratie noemt ze de arbeidsverplichtingen in het sociaal domein. ‘Uiteindelijk wil je dat mensen zo snel mogelijk aan passend werk komen. Ga je dan tegen inwoners zeggen: als je je niet inschrijft bij een uitzendbureau, kort ik je op je uitkering? Of vraag je iemand wat diegene nodig heeft om de stap te maken? In dat geval pas je de regels anders toe op het middel, maar niet op het doel.’
Maatwerk leveren en toch iedereen gelijk behandelen?
Evelien Meester bestrijdt het idee dat het strak opvolgen van de wet betekent dat je objectief bent en zo iedereen gelijk behandelt. ‘Wanneer behandel je gelijke gevallen gelijk? Is dat wanneer mensen hetzelfde krijgen, of als je hetzelfde effect voor ze realiseert?’
Bovendien speelt – ongeacht of iemand de wet volgt - de gunfactor volgens Evelien Meester een cruciale rol. ‘Ook hulpverleners hebben eigen maatschappelijke opvattingen. De één zegt bijvoorbeeld dat verslaving een ziekte is waar iemand niks aan kan doen. Terwijl de ander vindt dat ‘wie zich verbrand op de blaren moet zitten.’ Zo’n overtuiging gaat heel onbewust, maar is een hele sterke trigger om wel of niet voor iemand te gaan lopen.’
Bespreek je afwegingen met elkaar
Daarom is het volgens Evelien Meester heel belangrijk om de afwegingen met elkaar te bespreken. ‘Je opvattingen zijn niet ineens weg, maar door afwegingen uit te spreken, word je je er wel bewust van.’ Wat Quirine Eijkman betreft betekent dit ook dat er vragen over gesteld moeten kunnen worden. ‘Het gesprek daarover moet onderdeel zijn van je professionaliteit.’ Tegelijkertijd weet de lector Toegang tot het Recht ook hoe spannend dit kan zijn in een tijd met een afrekencultuur.
Beide sprekers menen dat het zinvol is om kaders voor maatwerk te stellen. Evelien Meester ziet het liefst kaders op het proces, zodat het altijd toetsbaar is wat iemand gedaan heeft en waarom. Quirine Eijkman benadrukt dat dit ook belangrijk is voor het geval er iets misgaat. ‘In mijn veldwerk ben ik veel situaties tegengekomen waarbij mensen in chaotische situaties snel moesten handelen. Bij de politie is er bijvoorbeeld een instructie over wanneer je geweld mag toepassen. De verslagen die agenten achteraf moeten schrijven - de niet geliefde administratiedruk - maken het wel toetsbaar.’
Finaal op je snufferd gaan
Op een vraag van een deelnemende manager wat professionals van hun leidinggevenden nodig hebben om maatwerk te leveren, volgen reacties die beginnen met vertrouwen, maar ook gaan over tijd, hoge werkdruk en rugdekking. Evelien Meester herkent dit: ‘Als je maatwerk gaat leveren, weet je zeker dat je een keer finaal op je snufferd gaat. Daarop afgerekend worden slaat elke motivatie dood. Grijp het als leidinggevende dus aan om verder van te leren!’