‘De aanpak van zorgfraude heeft een stroomversnelling nodig’

'We hebben het over criminelen die misbruik maken van mensen die zorg nodig hebben.’ Edward van der Torre, bestuurskundige en criminoloog doet al jaren onderzoek naar verschillende vormen van georganiseerde criminaliteit. Toch raakte het onderzoek naar zorgfraude hem nog volop. Vooral het gemak waarmee zorgcowboys miljoenen verdienen over de rug van kwetsbare burgers heeft hem verbaasd. Gemeenten kunnen – onder meer door betere screening en hogere drempels – een hoop ellende voorkomen. ‘Dit heeft met goede zorg bieden helemaal niets te maken.’

Van der Torre, werkzaam voor het bureau LokaleZaken, schetst een weinig vrolijk beeld in het onderzoeksrapport (Een wereld te winnen | Over zorgfraude (Wmo 2015 en Jeugdwet), uitgevoerd in opdracht van VNG Naleving. Hij laat hierin zien hoe zorgfraudeurs te werk gaan en komt met praktische aanbevelingen voor gemeenten. ‘Er is echt een wereld terug te winnen’, aldus Van der Torre.  De aanpak van zorgfraude verdient in de volgende collegeperiode volgens hem hoge prioriteit. ‘Een stroomversnelling is nodig.’

En daar zijn veel gemeenten zich van bewust. Gemeenten zijn geschrokken van verhalen in de media over zorgcowboys die op veel plaatsen in het land ongehinderd hun gang kunnen gaan. De behoefte aan kennis en praktische handvatten bij gemeenten is groot, weet Hennie van Deijck, projectleider Ondermijning en het sociaal domein van Divosa. ‘Aan spannende verhalen geen gebrek, nu is het tijd voor de vertaling naar de praktijk. En dat is complex en het vraagt om nauwe samenwerking tussen het zorg- en veiligheidsdomein. En het zorgt voor een hoop geploeter in de modder.’

Klanten ronselen

Van der Torre zet de hoofdconclusies van zijn onderzoek helder uiteen. Zorgfraude wordt meestal niet gepleegd door klanten, maar door zorgaanbieders die op de markt zijn gekomen om te frauderen. ‘Deze fraudeurs zetten een zorgproduct op de markt, van huishoudelijke zorg of beschermd wonen tot dagbesteding. Vervolgen ronselen ze klanten en houden ze de hand op de knip bij kwaliteit en inzet van personeel.’  

Deze fraude wordt gepleegd vanuit een sterk sociaal netwerk waar ook legale professionals, zoals bijvoorbeeld accountants, actief zijn. Binnen dit netwerk wordt soms ook verdiend met andere criminele activiteiten, zoals drugshandel of andere fraude. Het netwerk is een opvallend kenmerk van deze vorm van georganiseerde criminaliteit. De malafide zorgaanbieders onderhouden goede relaties in de onder- en bovenwereld. In het onderzoek hoorde Van der Torre dat zorgaanbieders in nauw contact kunnen staan met ambtenaren of gemeenteraadsleden. Dit levert bruikbare kennis op, ook zonder corruptie. Ook komen connecties tussen zorgfraudeurs en de lokale ‘penoza’ in beeld.

Naast dit soort netwerkfraude komt organisatiefraude voor. Hierbij gaat het om zorgaanbieders die niet zijn opgericht om te frauderen, maar door de lage winstmarges besluiten om met de administratie te sjoemelen. ‘Dit valt minder op, maar ook dit kan door de omvang wel om grote bedragen gaan.’ Volgens de criminoloog is het ook belangrijk dat een accountant of boekhouder bij de gemeente de cijfers van de zorgaanbieders goed goed naloopt. ‘Dit vraagt echt om expertise.’

‘Wat is het aandeel van de zorgfraude in de oplopende tekorten?’

Zorgfraude loont, stelt de criminoloog scherp. Wanneer zorgfraudeurs tegen de lamp lopen, volgt meestal alleen een terugvordering van het te veel verdiende geld. ‘Het is eigenlijk een vorm van georganiseerde criminaliteit waarbij de schade wanneer je betrapt wordt, te overzien is. En dat is toch het laatste wat we willen?’ Hij verwijst naar de omvang van zorgfraude. Over de exacte omvang kan Van der Torre geen uitspraken doen. ‘Maar je ziet wel dat in behoorlijk wat gemeenten de tekorten oplopen. Wat is het aandeel van de zorgfraude hierin?’ Zorgfraude ligt daarmee volgens hem op het bordje van zowel burgemeester, wethouder zorg én de wethouder financiën.

Verhullende bedrijfsconstructies

Van der Torre benadrukt dat in veel gevallen cliënten niet op de hoogte zijn van de fraude, maar er is wel een ‘trend’ waarbij cliënten meeprofiteren en zo komen ze meer en meer onder invloed van de criminele zorgaanbieder te staan. ‘De stap naar criminele uitbuiting of invloed is dan klein. Cliënten worden zo in een pact gezogen en onder druk gezet.’ Een veel voorkomende techniek is de ‘verhullende bedrijfsconstructie’, waardoor het ingewikkeld is om te reconstrueren hoe bedrijven in elkaar zitten en hoe de samenwerking met andere zorgaanbieders loopt. ‘Ze proberen vooral niet op te vallen en uit de sfeer van rechtmatigheid te blijven. Wanneer er wel een onderzoek wordt gestart, raken administraties zoek en wordt er gedreigd richting de gemeente dat cliënten op straat kunnen komen te staan.’

Wordt de grond hen te heet onder de voeten, dan verkast de zorgaanbieder net zo makkelijk naar een andere gemeente of andere ‘tak van sport’ – van Wmo naar jeugdzorg of naar zorg in natura. ‘Dit schreeuwt om meer informatie-uitwisseling tussen gemeenten of regio’s’, stelt Van der Torre. Bij veel gemeenten stond of staat de deur open voor criminele zorgaanbieders, concludeert hij. Er is een sprake van een ronduit zwakke poortwachtersfunctie. Wanneer een ondernemer een horecazaak wil openen, wordt er een BIBOB-onderzoek aangevraagd maar dat geldt niet voor een zorgaanbieder. ‘Iedere pannenkoek kan zorgaanbieder worden.’

Screening

Kortom, de screening van zorgaanbieders kan veel beter en dat geldt ook voor informatie-uitwisseling – binnen én tussen gemeenten. De AVG hoeft niet altijd een groot obstakel te zijn. Ook door heldere afspraken met zorgaanbieders te maken over de prestaties, vastgelegd in duidelijke contracten kunnen betere drempels worden opgeworpen. In sommige gemeenten zijn meldpunten in het leven geroepen en wordt actief gecontroleerd en toezicht gehouden. De aanpak van de zorgfraude vraagt ook om nauwe samenwerking tussen het sociaal domein en veiligheid. De positie van bonafide zorgaanbieders moet volgens Van der Torre worden verstevigd, want zij zijn nu de dupe van deze malafide collega’s die soms in korte tijd erin slagen om een groot deel van de markt te veroveren en miljoenen op te strijken. ‘De geest is uit de fles, deze aanbieders hebben met goede zorg helemaal niets te maken. Ik hoop dat gemeenten hun boosheid nu echt omzetten in professioneel handelen.’